Ջալալեդդին մի պատկեր նրա արշաւանքից

ՐԱՖՖԻ

Է

Սարհատի հետ բա­ւական ծա­նօթ է ըն­թերցո­ղը, հար­կա­ւոր է փոքր ինչ ծա­նօթա­նալ եւ նրա ըն­կերնե­րի հետ, որոն­ցից կազ­մո­ւած էր նրա հրո­սակը։ Չնա­յելով, որ Սար­հատն էր պե­տը եւ գլխա­ւորը իր խումբի, բայց բո­լորին «եղ­բայր» էր կո­չում, եւ իրաւ, այս կոչ­մա­նը ար­ժա­նի էին նրանք, միացած լի­նելով եղ­բայրա­կան խիստ սերտ կա­պերով։ Նրա խումբը հա­ւաքո­ւած էր զա­նազան տե­ղերից զա­նազան ժա­մանակ­նե­րում, որոնց թի­ւը տասն եւ եր­կուսից խիստ հա­զիւ էր անցնում։ Նրանց մէջ կա­յին սա­սունցիք, զէյ­թունցիք, շա­տաղ­ցիք, տի­յար­պե­քիր­ցիք, նրանց մէջ կա­յին՝ մի քա­հանայ Խար­բերդի քրդա­խօս հա­յերից եւ մի վար­ժա­պետ։ Այս վեր­ջի­նը Կ. Պոլ­սում բա­րեգոր­ծա­կան նպա­տակով կազ­մո­ւած մի ըն­կե­րու­թեան ան­դամ էր, որ ու­ղարկո­ւել էր Վա­նայ կող­մե­րի գիւ­ղո­րայ­քում կրթու­թիւն տա­րածե­լու, բայց ռուս-թուրքա­կան պա­տերազ­մի խռո­վու­թիւննե­րի ժա­մանակ նա միացաւ Սար­հա­տի խումբի հետ, երբ քրդե­րը նրան իր գիւ­ղա­կան դպրո­ցի մէջ աշա­կերտնե­րի առ­ջեւ սաս­տիկ ծե­ծեցին, եւ նրա սա­նիկ­նե­րից մի քա­նիսը առե­ւան­գե­ցին, եւ մի քա­նի օրից յե­տոյ կրկին բաց թո­ղեցին։

Սար­հա­տի խումբը կազ­մո­ւած էր քուրդի կեր­պա­րան­քով եւ գոր­ծում էր քուրդի անու­նով։ «Հայ» անու­նից խոր­շում էր նա, ոչ թէ այն պատ­ճա­ռով, որ այդ անու­նը ատե­լի էր նրան, այլ ընդհա­կառակն, սի­րում էր նա հա­յու­թիւնը,— բայց այդ անու­նը ան­հա­մապա­տաս­խան էր գտնում թէ՛ իր պաշ­տօ­նին եւ թէ՛ նպա­տակ­նե­րին։ Իր թա­փառա­կան կեան­քում, թէ՛ նա ին­քը, եւ թէ՛ իր խումբը ան­դա­դար զարկւում էին քրդե­րի հետ, եւ ան­դա­դար որե­ւիցէ թշնա­մական հա­շիւ էին վեր­ջացնում այս եւ այն մահ­մե­տական ցե­ղի հետ, բայց եթէ ցոյց տա­յին, թէ իրանք հա­յեր են, այն ժա­մանակ իրանց հա­կառա­կորդնե­րը կա­րող էին վրէժխնդիր լի­նել այն ողոր­մե­լի եւ ան­պաշտպան հա­յերից, որոնք գու­ցէ Սար­հա­տի գո­յու­թեան մա­սին ամե­նեւին տե­ղեկու­թիւն եւս չու­նէին։

Սար­հա­տը իր խումբի հետ Տի­յար­պե­քիրի կող­մե­րումն էր, երբ լսեց քրդե­րի կա­տաղի շար­ժումը, երբ իմա­ցաւ Ջա­լալեդ­դի­նի սար­սա­փելի դի­տաւո­րու­թիւնը եւ երբ յայտնի եղաւ նրան Շէյխ Իբա­դուլլա­հի դժո­խային խոր­հուրդը։ Նա իս­կոյն իւ­րա­յին­նե­րով շտա­պեց դէ­պի Աղ­բա­կա կող­մե­րը։ Եր­կու ցան­կութիւն նրան քա­շեցին դէ­պի իր հայ­րե­նիքը, որին վա­ղուց մո­ռացել էր. առա­ջինը, Աղ­բա­կը քրդե­րի ար­շա­ւան­քի գծի վրայ գտնո­ւելով, աւե­լի պէտք է են­թարկո­ւէր նրանց աս­պա­տակու­թիւննե­րին, մտա­ծում էր իր հայ­րե­նակից­նե­րին օգ­նութեան ձեռք հասցնել, երկրորդ, որ աւե­լի գլխա­ւորն էր, այստեղ կար «մէ­կը», որին նո­ւիրո­ւած էր իր բո­լոր սրտով։

Սար­հա­տի այն խօս­քե­րը, որ նա ար­տա­յայ­տում էր իր հայ­րե­նիքի աւե­րակ­նե­րի վրայ շրջե­լու ժա­մանակ, այն խօս­քե­րը, որ նա այնքան ան­գութ կեր­պով դուրս թա­փեց հօր առ­ջեւ նրա հո­գեվար­քի րո­պէնե­րում,— այս բո­լորը յու­սա­հատ սրտից դուրս բխած հա­ռաչանքներն էին, այս բո­լորը դամ­բա­նական ող­բեր էին, որ նա կար­դում էր իր հայ­րե­նիքի գե­րեզ­մա­նական ան­շարժու­թեան վրայ։ Նա զայ­րա­նում էր, նրա վրդով­մունքը կա­տաղու­թեան եւ խե­լագա­րու­թեան էր հասցնում նրան, երբ տես­նում էր, որ իր հայ­րե­նիքը այն չէր, ինչ որ ին­քը ցան­կա­նում էր որ լի­նէր։ Նա շատ լաւ էր հաս­կա­նում իր վի­ճակի բո­լոր վատ­թա­րու­թիւնը, նա ին­քը սար­սա­փում էր իր արիւ­նոտ ձեռ­քե­րից, թէեւ այն ձեռ­քե­րը միշտ թշո­ւառ­նե­րի պաշտպան են եղել, եւ եր­բեք չեն թա­փել մի ան­մեղ արիւն,— բայց նրա անձնա­սիրու­թիւնը վի­րաւոր­ւում էր, տես­նե­լով, որ ին­քը իր բո­լոր ար­ժա­նաւո­րու­թիւննե­րով ստի­պուած էր լի­նել մի աւա­զակա­յին հրո­սակի գլխա­ւոր, մինչդեռ կա­րող էր ամ­բողջ գունդե­րի հրա­մայել եւ իր հայ­րե­նիքը մաք­րել աւա­զակ­նե­րից...։

Դեռ Աղ­բակ չհա­սած, նա իր ըն­կերնե­րին առա­ջար­կեց այնտեղ, պա­տուի­րելով հար­կա­ւորած օգ­նութիւ­նը մա­տու­ցա­նել տե­ղային բնա­կիչ­նե­րին, իսկ ին­քը մե­նակ ու­ղե­ւորո­ւեցաւ դէ­պի Վան քա­ղաքը։ Այնտեղ նա ներ­կա­յացաւ փա­շային, եւ յայտնե­լով այն վտան­գը, որ սպառ­նում է Աղ­բա­կա հա­յերին, խնդրեց, որ իրան թոյլ տան՝ տե­ղային բնա­կիչ­նե­րից կազ­մել մի գունդ եր­կի­րը քրդե­րի եւ պա­շըպո­զուքնե­րի աս­պա­տակու­թիւննե­րից պաշտպա­նելու հա­մար։ Բայց նրա խնդի­րը չըն­դունո­ւեցաւ, նրան պա­տաս­խա­նեցին, թէ «կա­ռավա­րու­թիւնը ինքն ամէն խնամքներ գործ է դրել երկրի հանգստու­թիւնը պահ­պա­նելու հա­մար»։

Նա ին­քը շատ լաւ էր հաս­կա­նում այս խօս­քե­րի նշա­նակու­թիւնը եւ վե­րադար­ձաւ Վա­նից առանց բա­ւակա­նու­թիւն ստա­նալու։ Եւ այս էր պատ­ճա­ռը, որ մենք առա­ջին ան­գամ հան­դի­պեցինք նրան Խո­շաբա ձո­րում, միայ­նակ Վա­նից դառ­նա­լիս, տխուր եւ յու­սա­հատ։

Բայց նրա եռան­դը դեռ բո­լորո­վին չէր թու­լա­ցել։ Երբ մտաւ Աղ­բակ, կրկին փոր­ձեց իրա­գոր­ծել իր նպա­տակը։ Նա դի­մեց մի քա­նի քա­հանա­ների, վար­դա­պետ­նե­րի եւ տա­նու­տէ­րերի, աշ­խա­տում էր նրանց հա­մոզել, թէ պէտք է զի­նուո­րել ժո­ղովուրդը գա­լոց վտան­գի առա­ջը առ­նե­լու հա­մար։ Ջա­լալեդ­դի­նը դեռ այն ժա­մանակ չէր սկսել իր ար­շա­ւան­քը, բայց ամէն տեղ սկսո­ւել էին նկա­տելի լի­նել քրդե­րի բար­բա­րոսու­թիւննե­րը։ Նա օրի­նակ էր բե­րում իրանց դրա­ցի Ջո­լամե­րիկի ասո­րինե­րին, որոնք զի­նուո­րուած էին եւ ոչ մի քուրդ նրանց եր­կի­րը ոտք կո­խել չէր կա­րողա­նում, եւ ոչ ին­քը կա­ռավա­րու­թիւնը կա­րողա­ցաւ նրանց զի­նաթափ անել, որով­հե­տեւ պա­տաս­խա­նում էին, թէ մենք պէտք է որ մեր գլու­խը պա­հենք, երբ որ կա­ռավա­րու­թիւնը մեզ պահ­պա­նելու շնորհք չու­նի։ Նա այսպի­սի շատ օրի­նակ­ներ էր բե­րում, քա­ջալե­րական խրա­խոյսներ էր տա­լիս, յոր­դո­րում էր եւ ու­րիշ շատ բա­ներ էր ասում…։ Բայց քա­հանա­ները, վար­դա­պետ­նե­րը եւ ժո­ղովրդի իշ­խաննե­րը նրան յի­մարի եւ խե­լագա­րի տեղ էին դնում…։ Այս աւե­լի վշտաց­րեց նրան, քան թէ փա­շայի խա­բէու­թիւնը, եւ այն ժա­մանակ նա աւե­լի հա­մոզո­ւեցաւ, թէ այդ ժո­ղովուրդն ինքն է դա­տապար­տել իրան մի ցած ստրկու­թեան, թէ նա ինքն է պատ­րաստել իր հա­մար մի այնպի­սի թշո­ւառ ներ­կայ…

Այն օրից, որ բա­ժանո­ւել էր նա իր ըն­կերնե­րից, նրանց մա­սին տե­ղեկու­թիւն չու­նէր, եւ չգի­տէր, թէ ո՞րտեղ մնա­ցին կամ ի՞նչ շի­նեցին։ Միայն այն օրը մի պայ­մա­նեալ օր էր, որ նրանք ամէն կող­մից պէտք է հա­ւաքո­ւէին «քան­դուած մա­տու­ռի» մօ­տակայ­քում, եւ ինքն այնտեղ գնա­լով, պէտք է տես­նո­ւէր իր ըն­կերնե­րի հետ։ Բայց գե­րեվար քա­րաւա­նի անակնկալ հան­դի­պու­մը նրան ստի­պեց ու­ղարկել իր հա­ւատա­րիմ Մըս­տո­յին նրանց կան­չե­լու Սա­քալ-Թու­թան կիր­ճի մօտ, որ­տեղ գու­ցէ կա­րողա­նային ազա­տել թշո­ւառ գե­րինե­րին։ Մըս­տո­յի ձեռ­նարկու­թիւնը անպտուղ չմնաց, նշա­նակած ժա­մում Սար­հա­տի ամ­բողջ խումբը պատ­րաստ էր Սա­քալ-Թու­թա­նի մօտ։ Ին­քը նոյնպէս հա­սաւ այնտեղ։ Տես­նե­լով իր ըն­կերնե­րին, նա համ­բուրո­ւեցաւ բո­լորի հետ, ասե­լով.

— Ու­րախ եմ, որ ամե­նիդ մարմնով առողջ եմ գտնում, թէեւ հա­մոզո­ւած եմ, որ սրտով ձե­զանից ամէն մէ­կը վի­րաւո­րուած է, վշտա­ցած է, տես­նե­լով այնքան աւե­րած­ներ եւ կո­տորած­ներ, որ գոր­ծել է բար­բա­րոս ձեռ­քը։ Բայց այ­սօր մի գե­ղեցիկ դէպք առիթ կու տայ ձեզ գործ դնել ձեր քա­ջու­թիւնը, եւ դրա հա­մար էլ կան­չե­ցի ձեզ։ Մենք 14 հո­գով գործ պէտք է ու­նե­նանք աւե­լի քան յի­սուն հո­գի վայ­րե­նի Հար­տո­շինե­րի հետ։

— Մըս­տօն բո­լորը պատ­մել է մեզ,— պա­տաս­խա­նեց քա­հանան, որին այժմ կո­չում էին Տէ­լի-Պա­պա[1]։— Այս խա­չով (նա ցոյց տո­ւեց իր սու­րը) Հար­տո­շինե­րի գլխին մի լաւ «պահ­պա­նիչ» կը կար­դամ։

— Դէպ­քը, իրաւ, գե­ղեցիկ է, այս կիր­ճի մէջ մի զո­ւար­ճա­լի խաղ կ՚ու­նե­նանք Հար­տո­շինե­րի հետ,— ասաց ոգե­ւորո­ւած վար­ժա­պետը, որին այժմ կո­չում էին Քի­թաբ-Տէ­լիսի[2]։

— Հար­տո­շինե­րի հետ լաւ է գործ ու­նե­նալ նեղ ծա­կերում, այդ անի­ծուած­նե­րը իրանց բե­րան­նե­րից էլ են կրակ փչում,— ասաց սա­սունցի Հա­րօն, որին կո­չում էին Սա­սուն Այը­սը, այ­սինքն՝ սա­սու­նի արջ։

— Այդ դա­տար­կա­խօսու­թիւննե­րով ժա­մանակ ենք կորցնում, Հար­տո­շինե­րը հեշտ ու­տե­լու պա­տառ չեն…— նկա­տեց զէյ­թունցի Ներ­սօն, որին կո­չում էին Զէյ­թուն–Քա­յասը, այ­սինքն՝ Զէյ­թունի ժայռ։

— Իրաւ, ժա­մանա­կը թանկ է մեզ,— խօ­սեց Սար­հա­տը.— մտա­ծենք գոր­ծի վրայ։ Հար­տո­շինե­րը ձեզ յայտնի են իրանց քա­ջու­թեամբ, նրանց հետ երա­խայի խաղ ու­նե­նալ անմտու­թիւն է։ Մեզ կը նպաս­տէ միայն տե­ղը եւ դիր­քը, եւ այս պատ­ճա­ռով ես ընտրե­ցի այս կիր­ճը։ Ձե­զանից ամէն մէ­կը թաք­նո­ւած կը լի­նի քա­րաժայ­ռե­րի ետե­ւում, եւ այնքան կը սպա­սէ, մին­չեւ ամ­բողջ քա­րաւա­նը կը լցո­ւի կիր­ճի մէջ. այն ժա­մանակ դուք պէտք է բա­ժանո­ւէք եր­կու մասն, եօթ հո­գի պէտք է փա­կէ կիր­ճի մուտքը, իսկ եօթ հո­գի՝ նրա ել­քը։ Մենք 14 հո­գի ենք։ Ես կու տամ յար­ձա­կողա­կան նշա­նը բա­զէի ձայ­նով։ Աշ­խա­տեցէք, որ­քան կա­րելի է, հե­ռու մնալ արիւնհե­ղու­թիւնից։ Խօ­սեցէք միշտ Ռա­վանդնե­րի բար­բա­ռով, որով­հե­տեւ Ռա­վանդնե­րը Հար­տո­շինե­րի հետ մի թշնա­մի ցեղ են. թող նրանք կար­ծեն, թէ գործ ու­նեն Ռա­վանդնե­րի հետ։ Եթէ անձնա­տուր եղան, պայ­մաննե­րի մա­սին կը խօ­սեմ ես։ Յար­ձա­կումնե­րը միշտ մի տե­ղից, կամ մի կող­մից չպէտք է լի­նեն, շուտ-շուտ փո­խեցէք ձեր դիր­քը, որ թշնա­մին կար­ծէ, թէ բազ­մա­թիւ էք։ Փախ­չե­լու աշ­խա­տող­նե­րին իս­կոյն ծա­կեցէք, որ ու­րիշ տեղ խա­բար չտա­նեն։

Սա­քալ֊Թու­թա­նը այն սար­սա­փելի կիր­ճե­րից մէկն էր, որի նմա­նը շատ ան­գամ հան­դի­պում է Հա­յաս­տա­նի լեռ­նե­րում. նրա աջ եւ ձախ կող­մե­րից սե­պացած ժայ­ռե­րը պարսպա­ձեւ բարձրա­նում էին, մէջ­տե­ղում թող­նե­լով մի նեղ անցք, որի մի­ջով քա­րաւա­նը անցնե­լու հա­մար հար­կա­ւոր էր, որ բո­լոր գրաստնե­րը մի­նը միւ­սի ետե­ւից շա­րուած լի­նէին, որով­հե­տեւ մօ­տեմօտ գնա­լու հա­մար բա­ւական նեղ էր ճա­նապար­հը։

Նրանք գտան քա­րաւա­նը այս դրու­թեան մէջ շա­րուած կիր­ճի մուտքից սկսեալ մին­չեւ նրա ել­քը։ Յոգ­նած քա­րաւա­նը խիստ դան­դաղ էր ըն­թա­նում։ Սար­հա­տը գործն այնքան ետ ձգեց, մին­չեւ արե­ւը մտաւ եւ բո­լորո­վին մթնեց։ Բայց լուսնեակ գի­շեր էր։ Այ­նուհե­տեւ նա, վեց հո­գի իր հետ առ­նե­լով, կտրեց կիր­ճի ելքր, իսկ վեց հո­գի Տէ­լի-Պա­պային յանձնե­լով, պա­տուի­րեց կտրել կիր­ճի մուտքը։ Քա­րաւա­նը մնաց մէջ­տե­ղում նեղ փա­պարում լցո­ւած։ Քա­րաւա­նը նոյն դրու­թեան մէջ էր գտնւում, որ­պէս թէ ածած լի­նէր մի հսկա­յական խո­ղովա­կի մէջ, որի եր­կու ծայ­րե­րը փա­կուած էին։

Բա­զէի սուր եւ ձգա­կան ձայ­նը հնչեց, որ­պէս թէ մօ­տենում է իր որ­սին։ Զա­նազան տե­ղերից լսե­լի եղան հրա­ցան­նե­րի որոտ­մունքներ։ Կիր­ճի մէջ սկսո­ւեց մի աղմկա­լի իրա­րան­ցում եւ բարձրա­ցաւ խուլ դղրդիւն։ Հար­տո­շինե­րը կա­տաղած գա­զան­նե­րի նման սկսե­ցին այս կողմ եւ այն կողմ վազվզել, բայց ամէն տեղ հան­դի­պում էին որո­տացող կրակ­նե­րի։ Առիւ­ծը ըն­կած էր եր­կա­թի վան­դա­կի մէջ։

Քուրդը վտան­գի րո­պէնե­րում ցոյց է տա­լիս իր բնա­ւորու­թեան բո­լոր վսե­մու­թիւնը։ Նա վի­շապ է դառ­նում եւ կա­մենում է լեռ­նե­րը, ժայ­ռե­րը կլա­նել։ Կիր­ճի ահա­գին պարսպա­ձեւ շղթա­ները եւս ոչինչ էին թւում կա­տաղած Հար­տո­շիի աչ­քին, նա վագ­րի նման մագլցում էր սե­պացած ժայ­ռեր, որ վեր բարձրա­նայ եւ դէ­մառ­դէմ հան­դի­պի թշնա­մուն։ Բայց բնու­թիւնը յաղ­թող էր հան­դի­սանում, վագ­րը սար­սա­փելի բարձրու­թիւնից կրկին գա­հավիժ­ւում էր, կրկին գլոր­ւում էր ցած։

Կիր­ճի մէջ քրդե­րի կա­տաղի աղա­ղակը, գե­րինե­րի լացն ու կո­ծը, աջ եւ ձախ որո­տացող կրակ­նե­րի բոմ­բիւնը, միախառ­նո­ւելով, կազ­մում էին խիստ սոս­կա­լի ներ­դաշնա­կու­թիւն։ Կռի­ւը եր­կու կող­մից եւս շա­րու­նակւում էր գա­զանա­յին յա­մառու­թեամբ։ Քրդե­րը վճռել էին մին­չեւ վեր­ջին շունչը ընդդի­մանալ։ Այն ժա­մանակ բա­զէի խորհրդա­կան ձայ­նը նո­րից երեք ան­գամ հնչո­ւեցաւ, դա նշան էր, թէ պէտք չէ գթալ։ Գնդակ­նե­րը կար­կուտի արա­գու­թեամբ սկսան թա­փուել կիր­ճի մէջ։

Պարզ-լուսնա­յին գի­շերը բա­ւական նպաս­տում էր կռո­ւին, եւ մեր քա­ջերը չէին վրի­պում իրանց նե­տումնե­րից եւ կա­րողա­նում էին նշան դնել քրդե­րին միայն, եւ գե­րինե­րին չվնա­սել։

Մի ամ­բողջ ժամ եւս յու­սա­հատա­կան-յանդգնու­թեամբ կռո­ւելուց յե­տոյ, քրդե­րի մի­ջից լսե­լի եղաւ մի ձայն՝ «անձնա­տուր ենք լի­նում»։ Այն ժա­մանակ Սար­հա­տը բարձրա­ցաւ մի քա­րի վրայ եւ սկսեց վե­րեւից խօ­սել։

— Աւե­լի լաւ կը լի­նէր, որ շուտ անձնա­տուր լի­նէիք, այն ժա­մանակ գո­նէ ձեր մեծ մա­սը կեն­դա­նի մնա­ցած կը լի­նէր, դուք ձեր յա­մառու­թեամբ շա­տերին կո­տորել տո­ւիք։ Վնա­սը մեծ չէ. քա­ջերի ճա­կատա­գիրն է այդ. գո­վում եմ ձեր յանդգնու­թիւնը։ Հի­մա լսե­ցէք պայ­մաննե­րը.— դուք ամէնքդ կը մնաք կիր­ճի մէջ, բայց աւա­րը եւ գե­րինե­րը բաց կը թող­նէք իրանց գրաստնե­րով։ Մենք ձե­զանից չենք խլի ձեր զէն­քե­րը եւ ձիերը, դրանք պէտք են ձեզ. միայն կո­ղոպու­տից ոչինչ չպէտք է պա­հէք ձեզ մօտ։ Դուք կը մնաք կիր­ճի մէջ եւ չէք շար­ժո­ւի մին­չեւ առա­ւօտեան լու­սա­բացը. այն ժա­մանակ ազատ էք, որ կողմ կա­մենաք, գնա­ցէք։— Հա­մաձա՞յն էք։

— «Հա­մաձայն ենք»,— լսե­լի եղաւ կիր­ճի մի­ջից։

— Ու­րեմն, բա՛ց թո­ղէք գե­րինե­րին եւ աւա­րը։

Մի քա­նի ժա­մուայ մէջ կիր­ճը դա­տար­կո­ւեցաւ։ Այնտեղ մնա­ցին քսան հո­գու չափ Հար­տո­շիներ միայն։

— Տէ­լի-Պա­պա,— դար­ձաւ Սար­հա­տը դէ­պի քա­հանան,— քեզ հետ կը վեր առ­նես չորս հո­գի եւ կը քշես քա­րաւա­նը դէ­պի Սալ­մաստ. մին­չեւ արե­ւի դուրս գա­լը դուք կ՚անցնէք Պարսկաս­տա­նի սահ­մա­նը, եւ Սալ­մաստում տե­ղային հա­յերի մօտ ողոր­մե­լինե­րը ապա­հով կը լի­նեն, որով­հե­տեւ այնտեղ են փա­խել բո­լոր աղ­բա­կեցիք, որոնք ազա­տուել են քրդե­րի ձեռ­քից։ Սալ­մաստը պար­սից եր­կիր է, այստեղ տաճ­կաց քրդե­րը մուտք գոր­ծել չեն կա­րող։ Լսիր, ամե­նեւին ցոյց չպէտք է տաս հա­յու­թիւնդ եւ գե­րինե­րը չպէտք է գի­տենան, թէ ով ազա­տեց նրանց։ Պար­սից սահ­մա­նից դու կը դառ­նաս քու ըն­կերնե­րի հետ եւ մեզ կը գտնես Իր­ցի-ձո­րի մէջ, այն քա­րան­ձա­ւում, որ քեզ ծա­նօթ է։ Իսկ ես այդ ան­պի­տան­նե­րին կը պա­հեմ կիր­ճի մէջ, մին­չեւ դուք բա­ւական կը հե­ռանաք, եւ արե­ւը դեռ չծա­գած, բաց կը թող­նեմ։

Տէ­լի-Պա­պան համ­բե­րու­թիւնը հա­տած, պա­տաս­խա­նեց.

— Անի­ծուած լի­նեմ, եթէ ես տէր­տէր ժա­մանակս մի այսպի­սի եր­կար քա­րոզ եմ տո­ւել։ Օրհնած, ի՞նչ ես ծանր ու բա­րակ ամէն բան այս չափ բրդում. ես խօ նոր չեմ սո­վորում իմ գոր­ծը։

— «Ու­րի­շի խրա­տը լսիր, եւ իմա­ցածդ էլ քեզ պա­հի՛ր»,— ասել են մեր պա­պերը,— պա­տաս­խա­նեց Սար­հա­տը ծի­ծաղե­լով։— Հի­մա գնա­ցէ՛ք։ Տէր ընդ ձեզ։

Քա­րաւա­նը սկսեց շար­ժո­ւել դէ­պի Սալ­մաստա կող­մը ազա­տուած մար­դու բո­լոր արա­գու­թեամբ, որ դեռ նոր փախ­չում էր վտան­գից։ Գի­շերա­յին լռու­թեան մէջ լսե­լի էին լի­նում ջերմ օրհնու­թիւններ այն բազ­մա­թիւ թշո­ւառ­նե­րի բե­րան­նե­րից, որոնք ար­տա­սուա­լի աչ­քե­րով մեր­ձե­նում էին դէ­պի իրանց ազա­տիչ­նե­րը…։

***

Մի քա­նի օրից յե­տոյ ամ­բողջ Աղ­բա­կա գա­ւառում տա­րածո­ւել էր մի այսպի­սի լուր, թէ Հար­տո­շինե­րը բե­րելիս են եղել ահա­գին աւար եւ գե­րինե­րի մեծ բազ­մութիւն Շա­տախի կող­մե­րից, եւ թէ Ռա­վանդնե­րը վրայ են թա­փուել եւ Սա­քալ-Թու­թա­նի կիր­ճում խլել են Հար­տո­շինե­րից թէ՛ աւա­րը եւ թէ՛ գե­րինե­րը, բայց ո՛ւր են տա­րել, յայտնի չէ. Սար­հա­տի եւ նրա խումբի մա­սին ոչինչ չէր խօս­ւում…։ Քրդե­րի մէջ մի­մեան­ցից աւար եւ գե­րիներ խլե­լը այնքան սո­վորա­կան էր, որ ոչ ոքին չզար­մացրեց յի­շեալ լու­րը, եւ հա­յերի վրայ կաս­կա­ծել ան­գամ չէին կա­րող, որով­հե­տեւ հա­յին անըն­դունակ էին հա­մարում այդ գոր­ծին։ Իսկ Սար­հա­տի խումբը իրան ձե­ւաց­րել էր Ռա­վանդնե­րի կեր­պա­րան­քով, որ Հար­տո­շինե­րի հետ ցե­ղական թշնա­մու­թիւն ու­նէին։

1 Տէ­լի– Պա­պա նշա­նակում է գիժ հայր, այդ անու­նը խիստ յատ­կա­նիշ էր նրա տա­րապայ­ման բնա­ւորու­թեանը, որ փո­խել էր քրիս­տո­նէական նե­րողամ­տութիւ­նը հին կտա­կարա­նի վրէժխնդրու­թեան հետ։

2 Քի­թաբ-Տէ­լիսի նշա­նակում է գրքից խե­լագա­րուած։