Ջալալեդդին մի պատկեր նրա արշաւանքից

ՐԱՖՖԻ

Գ

Արեւը մտնե­լու մօտ էր, երբ մեր յոգ­նած ճա­նապար­հորդը հա­սաւ մի տեղ, ուր ճա­նապար­հը ճիւ­ղա­ւոր­ւում էր. աջ ճիւ­ղը տա­նում էր դէ­պի Բաշ-Կա­լա, իսկ ձա­խը դէ­պի Բար­դո­ղիմէոս Առա­քեալի Վան­քը։ Նա ընտրեց վեր­ջի­նը։

Արե­ւի վեր­ջա­լոյ­սը ոչ մի ժա­մանակ այնպէս գե­ղեցիկ չէր զար­դա­րել ամ­պե­րը, որ­պէս այն երե­կոյ. եւ լեռ­նա­յին օդը իր փա­փուկ թար­մութեամբ ոչ մի ժա­մանակ այնքան կազ­դուրիչ չէր եղել, որ­պէս այն գի­շեր։ Բայց երի­տասար­դը ոչինչ չէր զգում, որով­հե­տեւ իր սրտի եւ ար­տա­քին աշ­խարհի մէջ ամե­նեւին առնչու­թիւն չկար։ Նա շա­րու­նա­կում էր գնալ, ինքն իր մէջ կեդ­րո­նացած. եւ մի անե­րեւոյթ զօ­րու­թիւն մղում էր նրան առաջ…

Մու­թը սկսել էր փոքր առ փոքր թանձրա­նալ եւ գի­շերա­յին աստղե­րը վառ­ւում էին հիանա­լի զո­ւար­թութեամբ։ Օդը ան­շարժ եւ խա­ղաղ էր։ Այդ այն ժամն էր, երբ նոյն լեռ­նե­րի վրայ սո­վորա­բար լսե­լի էին լի­նում արօ­տից դար­ձող ոչ­խարնե­րի բա­ռաչ­մունքը, որոնց խուլ ար­ձա­գան­գը զար­թեցնում է այնքան գե­ղեցիկ յի­շողու­թիւններ հո­վուա­կան կեան­քից։ Իսկ այն գի­շեր ոչինչ չէր լսւում. ամէն տեղ տի­րում էր մե­ռելա­յին ան­դորրու­թիւնը։

Բա­ւական ճա­նապարհ ան­ցել էր նա, երբ սկսեց նշմա­րել տեղ-տեղ հրե­ղէն կէ­տեր. նրանք երե­ւում էին խա­ւարի մէջ շատ հե­ռուից, եր­բեմն ըն­դարձակ­ւում էին, եր­բեմն փոք­րա­նում էին եւ եր­բեմն դէ­պի վեր էին բարձրաց­նում վի­շապ­նե­րի նման գա­լարուող բո­ցեղէն սիւ­ներ։ Յան­կարծ բո­լորո­վին յանգչում էին, եւ աւե­լի զօ­րու­թիւն ստա­նալով, հրա­յին հո­սան­քը տա­րած­ւում էր դէ­պի ամէն կողմ։

Նա կանգնեց եւ մի քա­նի րո­պէ ան­շարժ նա­յում էր այս սար­սա­փելի տե­սարա­նին։ Ի՞նչ էր պա­տահել։ Նա մտա­ծում էր, թէ այրւում են խո­տի դե­զեր։ Բայց նրան այնքան ծա­նօթ էին իր շրջա­կայ­քը, որ ինքն եւս կաս­կա­ծում էր իր կար­ծի­քի մէջ. նա գի­տէր, որ խո­տը այդպէս վաղ չէ հնձւում այս կող­մե­րում։ Նա գի­տէր, որ այն ձո­րերում, ուր այնպէս կա­տաղի կեր­պով ճա­րակում էր հրդե­հը, կա­յին միայն շատ թի­ւով հա­յոց փոք­րիկ եւ մեծ գիւ­ղո­րայք…

Երի­տասար­դը չմօ­տեցաւ ոչ մէ­կին. նա գտնւում էր մի այնպի­սի իրան կորցրած դրու­թեան մէջ, որ երա­զի պէս բո­լոր սար­սա­փելի տե­սարան­նե­րը գա­լիս ու անցնում էին նրա աչ­քե­րի առ­ջե­ւից։

Նա դուրս եկաւ մեծ ճա­նապար­հից եւ բարձրա­ցաւ մի բլու­րի վրայ, որ պա­տած էր փոք­րիկ թու­փե­րով ու մա­ցառ­նե­րով։ Կէս գի­շեր էր։ Նա առա­ջին ան­գա­մից նա­յեց դէ­պի աստղա­զարդ եր­կինքը եւ տե­սաւ, որ «Տրդա­տի խա­չը»1 ու­ղիղ կանգնած էր զե­նիթի վրայ։ Նա նստեց մի քա­րի վրայ, որ փոքր ինչ հանգստա­նայ։ Մի կող­մից քաղ­ցը, միւս կող­մից յոգ­նա­ծու­թիւնը, բո­լորո­վին սպա­ռել էին նրա ու­ժե­րը։ Բլու­րի բարձրու­թիւնից հրե­ղէն կոյ­տե­րը այժմ աւե­լի պարզ երե­ւում էին լեռ­նա­յին տա­րածու­թեան վրայ։ Նա դեռ նա­յում էր առա­ջին սառ­նասրտու­թեամբ։

Նրա ական­ջին դի­պան մի քա­նի անո­րոշ ձայ­ներ. երե­ւում էր, բլու­րի ստո­րոտից անցնում էին մար­դիկ։

— Ո՞ւր գնանք… տէ՛ր Աս­տո­ւած…։

— Գնանք… մի տեղ կը հաս­նենք…

— Ծնկներս դո­ղում են… երա­խաս մա­րելու վրայ է…

— Տուր ինձ երա­խան։

— Աղ­ջի, ի՞նչու ետ մնա­ցիր։

— Մայ­րիկ, քա­րերը ծա­կում են ոտ­ներս։

Ձայ­նե­րը լռե­ցին։

Րո­պէական լռու­թիւնից յե­տոյ ընդհա­տուած խօ­սակ­ցութիւ­նը կրկին շա­րու­նա­կուե­ցաւ.

— Դեռ այրւում է… ա՜խ, ինչպէս այրւում է…

— Կնի՜կ, երե­խեր­քիդ հոգ­սը քա­շիր... լաւ է, որ պրծանք...։

— Գլխիդ արիւ­նը էլի սկսեց գնալ… դու օրօր­ւում ես, ա՜յ մարդ…։

— Վնաս չու­նի… փա­թոթը ար­ձա­կուե­ցաւ…

— Բե՛ր, կա­պեմ։

— Գնա՛նք… փախ­չե՛նք… ժա­մանակ չէ…

Ձայ­նե­րը կրկին լռե­ցին։

Մեր­ձա­կայ հրդե­հը այնպէս սաս­տիկ բո­ցավա­ռուե­ցաւ, որ փայ­լա­կի արա­գու­թեամբ լու­սա­ւորեց բլրի ստո­րոտը։ Լու­սը բաց արեց մի ցա­ւալի տե­սարան։ Խօ­սողը մի գիւ­ղա­ցի էր իր կնոջ հետ. նա տա­նում էր իր գրկում մի փոք­րիկ երա­խայ. արիւ­նը նրա ճա­կատից թափ­ւում էր երե­սի վրայ, եւ այնտե­ղից կաթ­կա­թում էր երա­խայի գլխին։ Նրա կող­քին գնում էր կի­նը եւ ձեռ­քից բռնած տա­նում էր մի փոք­րիկ աղ­ջիկ։ Ամու­սիննե­րը եր­կուքն էլ ու­ժա­թափուած հա­զիւ կա­րողա­նում էին ըն­թա­նալ։

Խա­ւարը կրկին տի­րեց շրջա­կայքր։ Ձայ­նե­րը կրկին լսե­լի եղան.

— Ա՜խ, ինչպէս կո­տորում էին…

— Ա՜խ, ինչպէս այ­րե­ցին…

— Ոչինչ չթո­ղեցին…

— Հի­մա ո՞ւր գնանք… Աս­տո­ւա՛ծ…

— Մայ­րիկ, ես հաց եմ ու­զում…

— Մի՛ լար, հի­մա…

— Մայ­րի՜կ…

Ձայ­նե­րը լռե­ցին։

Շատ ան­գամ, շատ մարդկանց վրայ, մի թշո­ւառ երե­ւոյթ, որ պէտք է յա­րու­ցա­նէր տխուր զգաց­մունքներ,— ընդհա­կառակն զզո­ւանք է պատ­ճա­ռում, զար­թեցնում է խիստ դառն ատե­լու­թիւն։ Նոյն տպա­ւորու­թիւնը ու­նե­ցաւ մեր ճա­նապար­հորդի վրայ իր տե­սածը։— Մի կող­մում հրդե­հը լա­փում էր խա­ղաղա­սէր շի­նակա­նի խրճիթ­նե­րը, մար­դիկ կեն­դա­նի թաղ­ւում էին իրանց հրա­յին գե­րեզ­մա­նի մէջ, եւ կրա­կից ազա­տուա­ծը իր բնա­կարա­նի մօտ ընկնում էր բար­բա­րոսի սրից,— միւս կող­մից, նա լսում էր մի արիւ­նա­թաթախ հօր եւ կի­սաշունչ մօր ցա­ւալի խօ­սակ­ցութիւ­նը, լսում էր զա­ւակի լա­ցը եւ մրմունջը, տես­նում էր ան­բախտա­ցած ըն­տա­նիքի յու­սա­հատա­կան փա­խուստը, եւ ին­քը մի դի­ւական սառ­նասրտու­թեամբ բլու­րի բարձրու­թիւնից նա­յում էր, եւ կար­ծես նրա դժո­խային շրթունքից դուրս էին թռչում այս ճա­կատագ­րա­կան խօս­քե­րը. «դուք ար­ժա­նի՜ էք ձեր վի­ճակին, որ ինքներդ էք պատ­րաստել ձեզ հա­մար… նա մե­ղաւոր չէ, որ այ­րում է եւ մոր­թում է…»։

Դա ատե­լու­թեան ամե­նասար­սա­փելի ձայնն է, որ բխում է սի­րելուց, դա եղ­բօր ատե­լու­թիւն է, որ ծա­գում է եղ­բօ­րը ուղղե­լու զգաց­մունքից, թէ ին­չո՞ւ, նա պատ­րաստ չէ կեան­քի եւ գո­յու­թեան հա­մար մրցե­լու։

Այս տե­սակ ատե­լու­թիւնից առաջ է գա­լիս այն ազ­նիւ բար­կութիւ­նը, որով մարդ ծայ­րա­յեղու­թեան է հաս­նում, եւ նա մի խիստ պատ­գա­մախօ­սի նման որո­շում է մի ժո­ղովրդի վի­ճակի սահ­մա­նը, եր­կու հա­կառակ կէ­տերի վրայ դնե­լով նրան,— կամ մահ եւ կամ կեանք։ «Ով չէ հաս­կա­ցել, կամ չէ ու­զում հաս­կա­նալ ապ­րե­լու պայ­մաննե­րը,— ասում է նա,— կեան­քի իրա­ւունք չու­նի։ Այս պայ­մաննե­րը այնքան փոխ­ւում են, որ­քան փոխ­ւում են նրանց պա­հանջնե­րը.— երբ հար­կա­ւոր է խելք բա­նեց­նել, խել­քին զոռ տա­լու է, իսկ երբ պէտք է սուր, մարդ պի­տի պատ­րաստ ու­նե­նայ նրան իր ձեռ­քում։ Մարդկա­յին կեան­քը ներ­կա­յաց­նում է մի սար­սա­փելի կռո­ւի հան­դի­սարան, ով որ ընդդի­մադ­րութեան շնորք չու­նի, նա պի­տի ընկնի, ան­հե­տանայ, ոչնչա­նայ...»։

Բայց մեր ճա­նապար­հորդի վրդով­մունքը առաջ չէր գա­լիս այս տե­սակ խո­րին քննու­թիւննե­րից. նա կեան­քի փի­լիսո­փայու­թեան հետ ծա­նօթ չէր։ Բա­ցատ­րում էր մարդկա­յին կեան­քը, հիմ­նո­ւելով բնու­թեան ամե­նապարզ երե­ւոյթնե­րի վրայ։ Նա մտա­ծում էր, երբ գա­ռին վի­ճակո­ւել է գայ­լի հետ միասին կեն­ցա­ղավա­րել, ինքն էլ պէտք է աշ­խա­տի գայ­լի ատամ­ներ ու­նե­նալ, եթէ չէ ցան­կա­նում կա­տաղի գա­զանին կե­րակուր դառ­նալ։

Հան­գա­մանքնե­րը ձգել էին նրան մի այնպի­սի վի­ճակի մէջ, որ ինքն ակա­մայից դար­ձել էր գայլ, գայ­լի բո­լոր անգթու­թեամբ։ Ման­կա­կան հա­սակում ըն­տա­նիքը հա­լածեց նրան, նա ար­տաքսո­ւեցաւ հայ­րե­նական տնա­կից, որ­պէս անա­ռակ որ­դի։ Իր հա­մազ­գի հա­սարա­կու­թեան մէջ նոյնպէս նա ըն­դունե­լու­թիւն չգտաւ. ամէն մարդ սկսեց խոր­շիլ նրա­նից, որ­պէս ժան­տախտից։ Այ­նուհե­տեւ մնում էր նրան անձնա­տուր լի­նել դէպ­քե­րի բեր­մունքին, եւ նա դար­ձաւ մի ար­կա­ծախնդիր թա­փառա­կան, իսկ վեր­ջը՝— մի ան­գութ աւա­զակ, որ ուխտել էր պատ­ժել մարդկանց, որով­հե­տեւ մար­դիկ պատ­ժե­ցին նրան։

Որ­պէս աւա­զակ նա դար­ձեալ մնաց միշտ ազ­նիւ։ Նա չկորցրեց իր առիւ­ծի վե­հու­թիւնը, որ չէ սի­րում յար­ձա­կուիլ տկար կամ վա­տուժ կեն­դա­նինե­րի վրայ, որ իր որ­սա­ծի մեծ մա­սը թող­նում է մանր գա­զան­նե­րին ու­տե­լու հա­մար...։

Ամ­բողջ տա­սը տա­րի հայ­րե­նիքից հե­ռացած այդ թշո­ւառա­կանը, կրկին վե­րադար­ձաւ այնտեղ, երբ լսեց նրա վտան­գը։ Նա չե­կաւ հայ­րե­նիքը փրկե­լու հա­մար, որով­հե­տեւ գի­տէր, որ իր նման շա­տերը նրան փրկել չէին կա­րող, երբ ին­քը իրան փրկե­լու ըն­դունա­կու­թիւն չու­նէր։ Նա եկաւ փրկե­լու մի գե­ղեցիկ արա­րած, որին միայն սի­րում էր, եւ որը միայն էր ամ­բողջ աշ­խարհի մէջ, որ սի­րում էր այն մար­դուն, որին բո­լորը ատում էին։— Այդ էր նրա մխի­թարու­թիւնը։ Բո­լոր աշ­խարհի մէջ հանգստու­թիւն, դա­դար եւ իր գլու­խը դնե­լու մի ան­կիւն չու­նե­ցաւ ան­բախտը՝ ու­նէր մի կնոջ ջերմ սիրտ, ուր ապ­րում էր նա, շնչում էր եւ այնտեղ մո­ռանում էր իր կեան­քի դառ­նութիւննե­րը, թէեւ տա­սը տա­րուց աւե­լի էր, որ չէր տե­սել նրան։

Ահա՜ ինչ էր պատ­ճա­ռը, որ նա այնքան անզգայ էր դար­ձել դէ­պի իր շրջա­կայ­քը կա­տարո­ւող գոր­ծո­ղու­թիւննե­րը, եւ որ­պէս մի չար դե­ւից հա­լածո­ւելով, ակա­մայ մղւում էր դէ­պի առաջ, ոչ մի տեղ հան­գիստ չառ­նե­լով։ Բայց բնու­թիւնը պա­հան­ջում է իրը. քա­նի օր էր, որ նա ամե­նեւին քնած չէր, մի քա­նի օր շա­րու­նակ նա ճա­նապար­հի վրայ էր գտնւում. նրա ու­ժե­րը սպա­ռուել էին եւ նա սկսել էր թու­լա­նալ։ Եւ երբ նա բարձրա­ցաւ բլու­րի վրայ, նստեց այնտեղ, որ մի փոքր հանգստա­նայ, յան­կարծ ակա­մայ կեր­պով նրա գլու­խը ծան­րա­ցաւ, աչ­քե­րը փա­կուե­ցան եւ ըն­կաւ փա­փուկ խո­տերի վրայ։ — Դա քուն չէր, այլ մի տե­սակ թմրու­թիւն, որ տի­րում է մար­դուն եւ արթնու­թեան ժա­մանակ, երբ սաս­տիկ տան­ջո­ւած է լի­նում, թէ՛ բա­րոյա­պէս եւ թէ՛ ֆի­զիկա­պէս։

(Շար.3)

1 Մի հա­մաս­տե­ղու­թեան անուն է։