Ջալալեդդին մի պատկեր նրա արշաւանքից

Թերթիս խմբագրական կազմին հետ կատարած ժողովի ընթացքին վերյիշեցինք պարբերական մամուլի երբեմնի հրաշալի աւանդոյթը, որ կը հրատարակէր գրական ընտրիր գործեր, թերթօնի դրութեամբ։ Որոշեցինք վերադառնալ այդ աւանոյթին եւ իբրեւ առաջին օրինակ ընտրեցինք ԺԹ դարու հայ վիպագրութեան ամենապայծառ դէմքերէն Րաֆֆիի «Ջալալեդդին» վիպակը։

Յուսանք քաղաքական վերապահութիւններով Թուրքիոյ մէջ ցարդ անտեսուած Րաֆֆիի այս պատումը կը համընկնի թէ՛ հայաշխարհի եւ թէ տարածաշրջանի փոթորկոտ օրակարգին, եւ իմաստալից զուգահեռներ կառուցելու համար առիթ կ՚ընձեռէ։

ՐԱՖՖԻ

Ա

Մա­­յիս ամի­­­սը 1877 տա­­­րուայ մօ­­­տենում էր իր վախ­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­նին: Աղ­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­կա1 Լիանա դաշ­­­­տե­­­­­­­­­­­­­­­րից մէ­­­­կի վրայ, առա­­­­ւօտեան մա­­­­ռախու­­­­ղի մի­­­­ջից, հա­­­­զիւ երե­­­­ւում էին մի քա­­­­նի վրան­­­­ներ, սեւ կա­­­­պեր­­­­տից պատ­­­­րաստո­­­­ւած, որոնք բո­­­­­լորա­­­­­ձեւ շա­­­­­րուած էին մի­­­­­նը միւ­­­­­սի մօտ, թող­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լով իրանց մէջ­­­­­տե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ղում բա­­­­­ւական ըն­­­­­դարձակ հրա­­­­­պարակ: Տես­­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ղը առա­­­­­ջին ան­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մից կը կար­­­­­ծէր, թէ դրանք մի խաշ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րած ցե­­­­­ղի չադրներ են, որ զե­­­­­տեղո­­­­­ւել էին այդ կա­­­­­նաչա­­­­­զարդ հով­­­­­տի մէջ, իրանց անա­­­­­սուննե­­­­­րի հա­­­­­մար արօտ գտնե­­­­­լու: Բայց քա­­­­­նի որ արե­­­­­ւը բարձրա­­­­­նում էր, լեռ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րին պա­­­­­տած մա­­­­­ռախու­­­­­ղը աւե­­­­­լի եւ աւե­­­­­լի նօս­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նում էր, վրան­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի տա­­­­­րածու­­­­­թիւնը ըն­­­­­դարձակ հով­­­­­տի մէջ հետզհե­­­­­տէ մեծ քա­­­­­նակու­­­­­թիւն էր ներ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յաց­­­­­նում: Այս կաս­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ծելի երե­­­­­ւոյ­­­­­թը այն ժա­­­­­մանակ նրան բա­­­­­նակի ձեւ էր տա­­­­­լիս: Եւ իրաւ, վրան­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի առ­­­­­ջեւ ցցո­­­­­ւած երե­­­­­ւում էին եղեգ­­­­­նեայ եր­­­­­կայն նի­­­­­զակ­­­­­ներ, որոնց ծայ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը զար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րած էին սեւ փե­­­­­տուրնե­­­­­րով, իսկ հրա­­­­­պարա­­­­­կի վրայ ան­­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցատ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լի խռո­­­­­վու­­­­­թեան մէջ շարժւում էին զի­­­­­նուո­­­­­րուած տղա­­­­­մար­­­­­դիկ, որոնց երես­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը ար­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յայտւում էին կա­­­­­տաղի ան­­­­­համբե­­­­­րու­­­­­թիւն: Բա­­­­­նակից հե­­­­­ռու, դա­­­­­լար խո­­­­­տերի մէջ, արա­­­­­ծում էին բո­­­­­լորո­­­­­վին պատ­­­­­րաստ թամ­­­­­քած ձիաներ, որոնց առ­­­­­ջե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւի եւ ետե­­­­­ւի ոտ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րից մէ­­­­­կը շղթա­­­­­յած էին՝ չփախ­­­­­չե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու հա­­­­­մար: Վրան­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րից մէ­­­­­կի առ­­­­­ջեւ, —որ իր մե­­­­­ծու­­­­­թեամբ եւ փա­­­­­ռայե­­­­­ղաթեամբ որոշ­­­­­ւում էր միւսնե­­­­­րից, —ցցած էր մի կար­­­­­միր դրօ­­­­­շակ, որի չորս ան­­­­­կիւննե­­­­­րի վրայ կար­­­­­դացւում էին, արա­­­­­բական տա­­­­­ռերով դրոշ­­­­­մո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած,չորս անուններ՝ Ալի, Օս­­­­­ման, Օմար եւ Աբու­­­­­բէ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քր: Իս­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մի նախ­­­­­կին խա­­­­­լիֆա­­­­­ների այս չորս պատ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ռելի անուննե­­­­­րի մէջ­­­­­տե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ղում նշմար­­­­­ւում էր մի սպի­­­­­տակ ձեռք, որ­­­­­պէս օրի­­­­­նակ մի անե­­­­­րեւոյթ աջի, որ իր հո­­­­­վանա­­­­­ւորու­­­­­թեան ներ­­­­­քոյ պի­­­­­տի առաջ­­­­­նորդէր զի­­­­­նուո­­­­­րուած ամ­­­­­բո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­խը դէ­­­­­պի պա­­­­­տերազ­­­­­մի դաշ­­­­­տը:

Այս իսկ վրա­­­­­նի շուրջը հա­­­­­ւաքո­­­­­ւած էր մար­­­­­դիկնե­­­­­րի բազ­­­­­մութիւն, որոնք ան­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­դար ել եւ մուտ էին գոր­­­­­ծում նրա մէջ:

Այնտեղ թանձր թա­­­­­ղիքի վրայ նստած էր մի­­­­­ջահա­­­­­սակ մի մարդ կրա­­­­­կոտ աչ­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով եւ ալե­­­­­խառն մօ­­­­­րու­­­­­քով: Նա ոտ­­­­­քից գլուխ հագ­­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած էր սպի­­­­­տակ գոյ­­­­­նով, որ արե­­­­­ւել­­­­­քում նշան է բա­­­­­րեպաշ­­­­­տութեան եւ մար­­­­­դու անձնա­­­­­զոհու­­­­­թեան, որ իր կեն­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան ժա­­­­­մանակ զգե­­­­­ցել էր մա­­­­­հուան պա­­­­­տան­­­­­քը: Ծե­­­­­րու­­­­­նու հաստ գօ­­­­­տիի աջ կող­­­­­մից քարշ էր ըն­­­­­կած մի եր­­­­­կայն թաս­­­­­բեկ (տե­­­­­րողորմյա) խո­­­­­շոր հա­­­­­տիկ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով, որոնք բա­­­­­ժանո­­­­­ւած էին որո­­­­­շեալ թո­­­­­ւով իւ­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քան­­­­­չիւր աղօթ­­­­­քի կար­­­­­գը եւ հա­­­­­մարը պահ­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նելու հա­­­­­մար: Իսկ գօ­­­­­տիի ձախ կող­­­­­մից երե­­­­­ւում էին կեռ խեն­­­­­ջա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի եւ մի զոյգ ատրճա­­­­­նակի ծայ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը, որոնց փո­­­­­ղերն թաք­­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած էին հա­­­­­լեբեան վե­­­­­րար­­­­­կո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւի տակ, որ ան­­­­­փոյթ կեր­­­­­պով ձգած էր նրա ու­­­­­սե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի վրայ: Գլու­­­­­խը փա­­­­­թաթած էր սպի­­­­­տակ ապա­­­­­րօշով (չալ­­­­­մա), որի վրայ երե­­­­­ւում էին մե­­­­­տաք­­­­­սեայ դե­­­­­ղին թե­­­­­լերով ասեղ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­գոր­­­­­ծած արա­­­­­բական տա­­­­­ռեր: Նա նստած էր ծա­­­­­լապա­­­­­տիկ կեր­­­­­պով եւ ծնկնե­­­­­րի վրայ դրած ու­­­­­նէր մի կեռ թուր Դա­­­­­մաս­­­­­կո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սի շէն­­­­­քով:

Այս պատ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ռելի ծե­­­­­րու­­­­­նին իր ար­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քին կեր­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րան­­­­­քով ներ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յաց­­­­­նում էր մի անձնա­­­­­ւորու­­­­­թիւն, որ կրում էր իր մէջ կրօ­­­­­նի ջեր­­­­­մե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ռան­­­­­դութիւ­­­­­նը, որ­­­­­պէս մի բարձր հո­­­­­գեւո­­­­­րական, եւ պա­­­­­տերազ­­­­­մո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ղի քա­­­­­ջազ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան ոգին, որ­­­­­պէս հզօր զի­­­­­նուոր: Նա եւ՛ շէյխ էր, եւ՛ զօ­­­­­րավար: Նա նստած էր վրա­­­­­նի բարձր եւ պա­­­­­տուա­­­­­ւոր մա­­­­­սում, որ­­­­­պէս նա­­­­­հապետ եւ իշ­­­­­խան, իսկ իր աջ եւ ձախ կո­­­­­ղմերում կար­­­­­գով շա­­­­­րուած էին մի քա­­­­­նի աղա­­­­­ներ հնա­­­­­դարեան զէն­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով: Դրանց մեր­­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւոր ըն­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թիւնը Շէյ­­­­­խի հետ ար­­­­­դէն ցոյց էր տա­­­­­լիս, թէ հա­­­­­սարակ մար­­­­­դիկ չեն, այլ գլխա­­­­­ւոր­­­­­ներն են այն ամ­­­­­բո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­խի, որ դրսում զե­­­­­տեղո­­­­­ւած էին վրան­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի մէջ, կամ հա­­­­­ւաքո­­­­­ւած էին հրա­­­­­պարա­­­­­կի վրայ: Աղա­­­­­ները լուռ էին եւ խօ­­­­­սում էին այն ժա­­­­­մանակ, երբ Շէյ­­­­­խը խօ­­­­­սեց­­­­­նում էր: Շէյ­­­­­խի մօտ մի քաշ­­­­­քուլի2 մէջ ածած էին թղթե­­­­­րի մանր կտոր­­­­­տանք, որոնք միաչափ կեր­­­­­պով ծա­­­­­լած էին եռան­­­­­կիւնի ձե­­­­­ւով: Այս փոք­­­­­րիկ ծրար­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը նման էին այն թա­­­­­լիս­­­­­մաննե­­­­­րին, որ ջա­­­­­դուկնե­­­­­րը տա­­­­­լիս են մարդկանց զա­­­­­նազան խորհրդա­­­­­ւոր նպա­­­­­տակ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով: Բայց իս­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պէս կա­­­­­խար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան ոչինչ չկար նրանց մէջ, այլ նրանց վրայ գրո­­­­­ւած էին մի-մի տող Ղօ­­­­­րանի այն այեթ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րից, որոնց զօ­­­­­րու­­­­­թեամբ մարդ ազատ է մնում ամէն տե­­­­­սակ չա­­­­­րից եւ փոր­­­­­ձանքից: Վրա­­­­­նի մուտքը բաց էր: Դրսում գտնո­­­­­ւած բազ­­­­­մութիւ­­­­­նից մի-մի մարդ ան­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­դար ներս էր գա­­­­­լիս. նա դեռ շէմ­­­­­քի վրայ չհա­­­­­սած, չո­­­­­քում էր, երկրպա­­­­­գու­­­­­թիւն էր տա­­­­­լիս, եւ այնպէս չո­­­­­քեչոք մօ­­­­­տենում էր Շէյ­­­­­խին, իր սու­­­­­րը դնում էր նրա ոտ­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի մօտ եւ ձեռ­­­­­քը համ­­­­­բուրում էր: Յե­­­­­տոյ ծե­­­­­րու­­­­­նին առ­­­­­նում էր քաշ­­­­­քուլի մի­­­­­ջից եռան­­­­­կիւնի ձե­­­­­ւով ծա­­­­­լած թղթե­­­­­րից մէ­­­­­կը եւ տա­­­­­լիս էր համ­­­­­բուրո­­­­­ղին: Նա առանց ոտ­­­­­քի վրայ բարձրա­­­­­նալու, նոյնպէս չո­­­­­քեչոք ետ էր դառ­­­­­նում եւ դուրս էր գա­­­­­լիս վրա­­­­­նից:

Այսպէս այ­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը ան­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­դար մի­­­­­նը միւ­­­­­սի ետե­­­­­ւից, նոյն ծէ­­­­­սը կա­­­­­տարե­­­­­լով, ներս էին գա­­­­­լիս եւ դուրս գնում: Ամէն մի քաջ, իր սու­­­­­րը Շէյ­­­­­խի ոտ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի մօտ ձգե­­­­­լով, նո­­­­­ւիրում էր նրան եւ փո­­­­­խարէ­­­­­նը ստա­­­­­նում էր խորհրդա­­­­­կան թղթե­­­­­րից մէ­­­­­կը, որ ան­­­­­խո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցելի պէտք է պա­­­­­հէր նրան թշնա­­­­­մու զէն­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րից: Եւ այս պատ­­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ռով վրա­­­­­նից դուրս եկա­­­­­ծին պէս, նա իս­­­­­կոյն մի շո­­­­­րի կտո­­­­­րի մէջ դնե­­­­­լով, կա­­­­­րում էր իր աջ թեւ­­­­­քի վրայ: Երբ թղթե­­­­­րի բա­­­­­ժան­­­­­ման գոր­­­­­ծը վեր­­­­­ջա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցաւ, դրսում լսե­­­­­լի եղաւ մի թմբու­­­­­կի ձայն, զի­­­­­նուո­­­­­րուած բազ­­­­­մութիւ­­­­­նը ամէն կող­­­­­մից շտա­­­­­պով սկսեց մօ­­­­­տենալ սրբա­­­­­զան զօ­­­­­րավա­­­­­րի վրա­­­­­նին: Իսկ երբ բո­­­­­լորը հա­­­­­ւաքո­­­­­ւած էին, այն ժա­­­­­մանակ դուրս եկաւ Շէյ­­­­­խը: Ամ­­­­­բողջ բազ­­­­­մութիւ­­­­­նը աջ ձեռ­­­­­քը երե­­­­­սին քա­­­­­շեց եւ լուռ օրհնու­­­­­թիւն կար­­­­­դաց (սա­­­­­լավաթ): Այս գոր­­­­­ծո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ղու­­­­­թիւնը մա­­­­­հմե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տական­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի մէջ նոյն նշա­­­­­նակու­­­­­թիւնն ու­­­­­նի, որ­­­­­պէս քրիս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նեանե­­­­­րի մէջ երես խա­­­­­չակնքե­­­­­լը: Որով­­­­­հե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տեւ ու­­­­­րիշ բան չկար, ձիերի թամ­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը մի­­­­­մեանց վրայ դար­­­­­սե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լով, վրա­­­­­նի առ­­­­­ջեւ կազ­­­­­մո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւեցաւ մի ամ­­­­­բիոն: Շէյ­­­­­խը բարձրա­­­­­ցաւ նրա վրայ: Նա իր ձեռ­­­­­քում չու­­­­­նէր գա­­­­­ւազան, որ սո­­­­­վորա­­­­­բար կրում էր քա­­­­­րոզի ժա­­­­­մանակ, այլ նրա փո­­­­­խարէն բռնած ու­­­­­նէր կար­­­­­միր դրօ­­­­­շակը, որի գլխին փող­­­­­փո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ղում էր սպի­­­­­տակ աջը չորս խա­­­­­լիֆա­­­­­ների անուննե­­­­­րով : —Այս դիր­­­­­քը յի­­­­­շեց­­­­­նում էր այն հրա­­­­­շալի երե­­­­­ւոյ­­­­­թը, երբ Արա­­­­­բիայի մար­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րեն անա­­­­­պատի մէջ առա­­­­­ջին ան­­­­­գամ բարձրա­­­­­ցաւ ուղտե­­­­­րի թամ­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րից կազ­­­­­մո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած ամ­­­­­բիոնի վրայ եւ խօ­­­­­սեց իր ոգե­­­­­լից ճա­­­­­ռը:

Շէյ­­­­­խի քա­­­­­րոզը սկսո­­­­­ւեցաւ օրհնու­­­­­թիւննե­­­­­րով, որոնց մէջ խիստ ջեր­­­­­մե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ռանդ ար­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սանու­­­­­թիւննե­­­­­րով փա­­­­­ռաբան­­­­­ւում էին ալ­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­հի, Մու­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մետի եւ նրա գլխա­­­­­ւոր յա­­­­­ջորդնե­­­­­րի՝ Օմա­­­­­րի, Օս­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի եւ Աբու­­­­­բեքրի անուննե­­­­­րը: Յե­­­­­տոյ սկսո­­­­­ւեցաւ մի քա­­­­­ջալե­­­­­րական ճառ հե­­­­­տեւեալ խօս­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով.

«Ո՛վ Իս­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մի որ­­­­­դիք, մեծ մար­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րեն —փա՜ռք իր զօ­­­­­րու­­­­­թեանը —կո­­­­­չում է ձեզ ու սուրբ գոր­­­­­ծի հա­­­­­մար, կո­­­­­չում է ձեզ պա­­­­­տերազ­­­­­միլ իր կրօ­­­­­նի թշնա­­­­­մինե­­­­­րի դէմ, որոնք սկսել են թա­­­­­փել Աս­­­­­տուծոյ ծա­­­­­ռանե­­­­­րի արիւ­­­­­նը: (Եւ թո՛ղ նզո­­­­­վեա՜լ լի­­­­­նին նրանք): Վհա­­­­­տու­­­­­թիւնը, երկչո­­­­­տու­­­­­թիւնը եւ կաս­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ծը թո՛ղ հե­­­­­ռու լի­­­­­նին ձե­­­­­զանից, որով­­­­­հե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տեւ եր­­­­­կիւղը Աս­­­­­տուծոյ զի­­­­­նուոր­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի հա­­­­­մար չէ: Տէ­­­­­րը ին­­­­­քը կը տայ ձեր բա­­­­­զուկնե­­­­­րին զօ­­­­­րու­­­­­թիւն, եւ թշնա­­­­­մու պա­­­­­րանոց­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը ձեր սրե­­­­­րի առ­­­­­ջեւ կը կտրա­­­­­տուին, որ­­­­­պէս չո­­­­­րացած հաս­­­­­կը հնձո­­­­­ղի ման­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ղի առ­­­­­ջեւ: Դուք ձեր ձեռ­­­­­քով կը բռնէք նրանց գնդակ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը եւ դէ­­­­­պի իրանց ետ կը դարձնէք: Ձեր ան­­­­­ձե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը պաշտպա­­­­­նուած կը լի­­­­­նեն եր­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­թեայ պա­­­­­րիսպնե­­­­­րով, որոնք ձեր աչ­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը չեն տես­­­­­նի: Զեզ աջա­­­­­կից կը լի­­­­­նեն կո­­­­­տորող հրեշ­­­­­տակնե­­­­­րի անե­­­­­րեւոյթ գունդե­­­­­րը, որոնց մար­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րեն ձեզ օգ­­­­­նութեան կ՚ու­­­­­ղարկէ: Մեծ է Իս­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մի Աս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւածը եւ բա­­­­­ցի նո­­­­­րանից ու­­­­­րի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­շը չկայ:

Բո­­­­­լո՛ր գա­­­­­ւուրնե­­­­­րը պիղծ են Աս­­­­­տուծոյ առ­­­­­ջեւ: Նրանց կայ­­­­­քը, կեան­­­­­քը, ըն­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նիքը եւ ամէն ինչ, որ պատ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նում է ան­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւատ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րին, Աս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած մատ­­­­­նում է ձեր ձեռ­­­­­քը: Հափշտա­­­­­կեցէ՛ք, կո­­­­­ղոպ­­­­­տե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցէ՛ք, այ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցէ՛ք եւ կո­­­­­տորե­­­­­ցէ՛ք, որ­­­­­քա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նով կը լիանայ ձեր սիր­­­­­տը: Աւա­­­­­րը եւ իր կրօ­­­­­նի թշնա­­­­­մինե­­­­­րի արիւ­­­­­նը Աս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած հա­­­­­լալ3 է անում սուրբ պա­­­­­տերազ­­­­­մի զի­­­­­նուոր­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րին: Ձե­­­­­զանից կ՚ընկնին նրանք միայն, որոնց սրտե­­­­­րը կը մո­­­­­լորեց­­­­­նէ սա­­­­­տանան եւ որոնց հո­­­­­գինե­­­­­րը կը սառ­­­­­չին: Երկչոտ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը ատե­­­­­լի են Տէ­­­­­րի առ­­­­­ջեւ: Եւ աւե­­­­­լի ատե­­­­­լի կը լի­­­­­նեն նրանք, որ կը փախ­­­­­չեն կռո­­­­­ւի դաշ­­­­­տից: Ձեր թի­­­­­կունքը չպի­­­­­տի տես­­­­­նի թշնա­­­­­մին: Նա՛, որ Աս­­­­­տուծոյ հա­­­­­մար է պա­­­­­տերազ­­­­­մում, սու­­­­­րը ձեռ­­­­­քում պի­­­­­տի մեռ­­­­­նի:

Երբ որ ձե­­­­­զանից մէ­­­­­կը թող­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու լի­­­­­նի պա­­­­­տերազ­­­­­մի դաշ­­­­­տը, այն ժա­­­­­մանակ Աս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած կը զայ­­­­­րացնէ կնոջ սիր­­­­­տը, որը կանգնած չադ­­­­­րի մուտքի առ­­­­­ջեւ, կ՚ըն­­­­­դունէ իր տղա­­­­­մար­­­­­դին այս խօս­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով.«Գնա՛, հե­­­­­ռացի՛ր, դու իմ այ­­­­­րը չես: Ի՞նչու չեն տեսնւում քո վէր­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը, ի՞նչու դու մե­­­­­նակ դար­­­­­ձար, ո՞ւր են քո ըն­­­­­կերնե­­­­­րը. հե­­­­­ռացի՛ր, նա իմ այ­­­­­րը լի­­­­­նել չէ կա­­­­­րող, որ ան­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տուեց իր զէն­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը»: Չկայ մի աւե­­­­­լի դառն բան, քան կնոջ հան­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մանու­­­­­թիւնը. բայց Աս­­­­­տուծոյ զզո­­­­­ւան­­­­­քը սար­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­փելի՜ է: Սուրբ կրօ­­­­­նի թշնա­­­­­մինե­­­­­րի արիւ­­­­­նի հո­­­­սու­­­­­մը հա­­­­­ճելի է Տէ­­­­­րի առ­­­­­ջեւ: Ան­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւատ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի աւե­­­­­րակ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի ծու­­­­­խը Նա ըն­­­­­դունում է որ­­­­­պէս մի ող­­­­­ջա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կէզ,որից մու­­­­­խը ու­­­­­ղիղ բարձրա­­­­­նում է դէ­­­­­պի յա­­­­­ւիտե­­­­­նակա­­­­­նի աթո­­­­­ռը: Կո­­­­­տորե­­­­­ցէ՛ք, որ­­­­­քան կը զօ­­­­­րեն ձեր բա­­­­­զուկնե­­­­­րը, այ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցէ՛ք, որ­­­­­քան կա­­­­­րող էք դուք: Եւ ձեր կո­­­­­տորած­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի արիւ­­­­­նի իւ­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քան­­­­­չիւր կա­­­­­թիլի համ­­­­­բարքով դուք կը ստա­­­­­նաք մի-մի հու­­­­­րի4 Աս­­­­­տուծոյ ջեն­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­թի մէջ: Մե՛ծ է ուղղա­­­­­փառ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի Աս­­­­­տո­­­­­­­­­­­ւածը եւ բա­­­­­ցի նրա­­­­­նից չկայ մի ու­­­­­րի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­շը:

Եթէ ձեր վեր առած գե­­­­­րինե­­­­­րից՝ ձեր սրտե­­­­­րին հա­­­­­ճելի կը լի­­­­­նի ընտրել կնիկ­­­­­ներ կամ աղ­­­­­ջիկներ հարճ անե­­­­­լու մտքով, եթէ դուք ծա­­­­­ռայաց­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու հա­­­­­մար կ՚ընտրէք պա­­­­­տանի ստրուկներ ձեր ձեռ­­­­­քը ըն­­­­­կած գա­­­­­ւուրնե­­­­­րից, Աս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած չէ ար­­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լում ձեզ, միայն այն ժա­­­­­մանակ, երբ նրանք կ՚ըն­­­­­դունեն Իս­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մը: Իսկ եթէ հաս­­­­­տատ մնա­­­­­ցին իրանց մո­­­­­լորու­­­­­թեան մէջ, ձեզ թոյլ է տրւում սպա­­­­­նել: Զու­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւորու­­­­­թիւնը ուղղա­­­­­փառի մի ան­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւատի հետ ար­­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լում է Աս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած: Իսկ ծե­­­­­րերին, թէ նրանք կին լի­­­­­նէին եւ թէ այր, խնա­­­­­յել չկայ: Ան­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւատու­­­­­թիւնը նրանց մէջ ամ­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցած է իրանց ցա­­­­­մաք ոս­­­­­կորնե­­­­­րի նման: Ար­­­­­դար եղէ՛ք աւա­­­­­րի բա­­­­­ժան­­­­­ման մէջ եւ ձե­­­­­զանից ամէն մէ­­­­­կը թող չզրկէ իր ըն­­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րին: Մի՛ մո­­­­­ռանաք Աս­­­­­տուծուն բա­­­­­ժին հա­­­­­նել ձեր կո­­­­­ղոպու­­­­­տից, որով­­­­­հե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տեւ նրա հրեշ­­­­­տակնե­­­­­րը նոյնպէս պա­­­­­տերազ­­­­­մել են ձեզ հետ: Խնամք տա­­­­­րէք, եթէ մէ­­­­­կը ձե­­­­­զանից հի­­­­­ւանդ լի­­­­­նի կամ վի­­­­­րաւոր, որով­­­­­հե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տեւ դուք ամէնքդ եղ­­­­­բայրներ էք այդ սրբա­­­­­զան դրօ­­­­­շի տակ»։

Դե­­­­­ռեւս եր­­­­­կար խօ­­­­­սում էր Շէյ­­­­­խը, կանգնած իր ամ­­­­­բիոնի վրայ, որ­­­­­պէս Իս­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մի մարմնա­­­­­ցած ոգին, որ­­­­­պէս հա­­­­­լածա­­­­­սիրու­­­­­թեան եւ մո­­­­­լեռան­­­­­դութեան մի կեն­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի օրի­­­­­նակ: Նրա ձայ­­­­­նը ազ­­­­­դու էր եւ սուր, իսկ բար­­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ռը զուրկ չէր ոգե­­­­­ւորող պեր­­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­խօսու­­­­­թիւնից: Ղօ­­­­­րանի աշա­­­­­կեր­­­­­տը, —որի մէջ այնքան բա­­­­­նաս­­­­­տեղծա­­­­­կան յափշտա­­­­­կու­­­­­թեամբ երգւում է սրբա­­­­­զան պա­­­­­տերազ­­­­­մը (ջա­­­­­հաթ) իր բո­­­­­լոր արիւ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին գոյ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով, —Ղօ­­­­­րանի աշա­­­­­կեր­­­­­տը միայն կա­­­­­րող էր այսպէս ոգե­­­­­ւորել մի վայ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի բազ­­­­­մութիւն մարդկանց մոր­­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու հա­­­­­մար:

Շէյ­­­­­խի ճա­­­­­ռը մի հա­­­­­մառօտ եզ­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կացու­­­­­թիւն էր այն աս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւածե­­­­­ղէն գրքի բո­­­­­վան­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կու­­­­­թիւնից, որին հե­­­­­տեւում է ամ­­­­­բողջ մահ­­­­­մե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տական աշ­­­­­խարհը:

Երբ վեր­­­­­ջացրեց նա, կրկին դար­­­­­ձաւ դէ­­­­­պի բազ­­­­­մութիւ­­­­­նը այս խօս­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով .«Աս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած ձե­­­­­զանից ուխտ է պա­­­­­հան­­­­­ջում, եւ թո՛ղ ձե­­­­­զանից ամէն մէ­­­­­կը կա­­­­­տարէ իր եր­­­­­դումը»:

Նոյն մի­­­­­ջոցին ամ­­­­­բողջ բազ­­­­­մութիւ­­­­­նը վեր առաւ գետ­­­­­նից մի-մի քար եւ ձգեց հրա­­­­­պարա­­­­­կի վրայ, ուր բարձրա­­­­­ցաւ մի ահա­­­­­գին բլուր, որ­­­­­պէս ար­­­­­ձան մի սոս­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լի ուխտադ­­­­­րութեան: Եւ այս գոր­­­­­ծո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ղու­­­­­թեան ժա­­­­­մանակ օդը թնդաց հա­­­­­զարա­­­­­ւոր ձայ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րից, որոնց խառ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կու­­­­­թեան մի­­­­­ջից պարզ որոշ­­­­­ւում էր այս խօս­­­­­քը. «Եւ թող մեր թա­­­­­լախը5 այս քա­­­­­րի նման ձգո­­­­­ւած լի­­­­­նի, եթէ հա­­­­­ւատա­­­­­րիմ չմնանք սուրբ գոր­­­­­ծին»:

Երբ բո­­­­­լոր արա­­­­­րողու­­­­­թիւննե­­­­­րը վեր­­­­­ջա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցան, Շէյ­­­­­խը կրկին կար­­­­­դաց օրհնու­­­­­թեան մաղ­­­­­թանք եւ իջաւ իր բե­­­­­մից: Նա կրկին մտաւ իր վրա­­­­­նը:

Նոյն մի­­­­­ջոցին կրկին լսե­­­­­լի եղաւ թմբու­­­­­կի ձայ­­­­­նը: Ամէն մարդ վա­­­­­զեց իր ձին նստե­­­­­լու, վրան­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը հա­­­­­ւաքո­­­­­ւեցան, եւ մի քա­­­­­նի ժա­­­­­մից յե­­­­­տոյ ամ­­­­­բողջ բա­­­­­նակը պատ­­­­­րաստ էր ճա­­­­­նապարհ ընկնե­­­­­լու: Նա շար­­­­­ժո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւեցաւ, երբ Շէյ­­­­­խը իր ձին նստած, կար­­­­­միր դրօ­­­­­շը ձե­­­­­ռին, առաջ ըն­­­­­կաւ:

Այն ժա­­­­­մանակ նրա դէմ­­­­­քը ծած­­­­­կո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած էր մի սպի­­­­­տակ երես­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լով, որ ան­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւատ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի աչ­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը չտես­­­­­նէին նրա սուրբ երե­­­­­սը: Աւե­­­­­լի քան տասն հա­­­­­զար քուրդեր հե­­­­­տեւում էին այդ սար­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­փելի ծե­­­­­րու­­­­­նուն: Գունդե­­­­­րի ետե­­­­­ւից տա­­­­­նում էին մի շարք ուղտեր,որ բար­­­­­ձած էին փոք­­­­­րիկ թնդա­­­­­նոթ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով:

Այսպէս սկսո­­­­­ւեցաւ Շէյխ Ջա­­­­­լալեդ­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի ար­­­­­շա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւան­­­­­քը դէ­­­­­պի տաճ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան Հա­­­­­յաս­­­տա­­­նը:

1 Աղ­­բա­­­կը տաճ­­կա­­­կան Հա­­յաս­­տա­­­նի գա­­ւառ­­նե­­­րից մէկն է, որ սահ­­մա­­­նակից է Պարսկաս­­տա­­­նի Խոյ եւ Սալ­­մաստ գա­­ւառ­­նե­­­րին։

2 Մի անօթ, որ կրում են դէր­­վիշնե­­րը եւ պատ­­րաստւում է հնգկա­­կան ըն­­կոյզի կե­­ղեւից կամ մի տե­­սակ ծո­­վային խե­­ցիից, որ սե­­խի ձեւ ու­­նի։

3 Հա­­լալ հա­­մար­­ւում են այն բա­­ները, որոնք օրէն­­քով սուրբ են եւ չեն ար­­գե­­­լուած։

4 Հու­­րի նշա­­նակում է յա­­ւէր­­ժա­­­կան կոյ­­սեր, որ ստա­­նում են իս­­լա­­­մի ար­­դարնե­­րը Աս­­տուծոյ դրախ­­տի մէջ, որ­­պէս վար­­ձատրու­­թիւն. Այս հրա­­շագեղ նիմ­­ֆա­­­ներից աւե­­լի մեծ բա­­ժին ու­­նեն նա­­հատակ­­նե­­­րը։

5 Թա­­լախ նշա­­նակում է բախտ կամ ու­­մուսնա­­կան կապ. Նա քան­­դո­­­ւած է հա­­մար­­ւում, երբ քուրդը նրան անու­­նով եր­­թո­­­ւելուց յե­­տոյ ուխտա­­զանց է լի­նում։