«Պեռլինը գրաւելէն յետոյ մի կուշտ հաց կերանք»,- կ՚ըսէ Ռայխստագի մօտ պարած 92- ամեայ պապը

Պատմութեան պաշտօնական տեսութիւնը որքան ալ անտեսէ հայ ժողովուրդը երկրորդ համաշխարհային պատերազմին դարձեալ ապրեցաւ դժոխային օրեր։ Յաջողեցաւ դժոխքէն հերոսապատումներ դուրս բերել, որոնց ամենափաստացի դրուագը կը յայտնուի հայ զինուորի Ռայխտագի առջեւ պարած քոչարիով «Հետք» գործակալութիւնը այս առթիւ հրատարակած է այդ օր քոչարի պարողներէն 92-ամեայ զինուորի մը հետ կատարուած հարցազրոյցը։ Զոր սիրով կ՚ընդօրինակենք ու կը ներկայացնենք մեր ընթերցողներու ուշադրութեան։

ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ

Հրաչիկ պապը 1945 թ. Մայիսին Ռայսխտագի մօտ քոչարի պարողներէն մէկն է։ Պատերազմի 92-ամեայ վետերանը կը պատմէ, որ Պեռլին մտած են 1945-ի Մայիսի 2-ին, բայց «նեմեցները» չէին յանձնուեր ու միայն Մայիսի 9-ին (Պեռլինի ժամանակով՝ ամսի 8-ին) զի­նաթափ եղան։ «Պեռ­լի­նը գրա­ւելէն յե­տոյ մի կուշտ հաց կե­րանք, մին­չեւ այդ սո­ված օրեր կ՚անցկաց­նէինք»,- կը պատ­մէ պա­պը։

Պա­տերազ­մի տա­րինե­րը պա­պի յի­շողու­թեան մէջ թարմ են, ինչպէս հողն անձրե­ւէն յե­տոյ։ Գե­ղար­քունի­քի մար­զի Լիճք գիւ­ղէն է։ Ըն­տա­նիքի մէջ 5 երա­խայ էին՝ եր­կու աղ­ջիկ եւ երեք տղայ։ Տղա­ներէն աւագն ինքն էր։ 10-րդ դա­սարան գնա­լու հա­մար 150 ռուբլի ու­զած էին, մայ­րը չէր կա­րողա­ցած վճա­րել։ Անոր հա­մար ալ, պա­պի ըսե­լով, իրեն «ֆրոնտ» տա­րին։ Հայրն ալ ար­դէն ռազ­մա­ճակա­տի մէջ էր, բայց եր­կուսով չհան­դի­պեցան իրար։ Հայրն իր­մէ շուտ վե­րադար­ձաւ։

«1944 թուի Դեկ­տեմբե­րին ինձ տա­րան ֆրոնտ, 4-րդ դի­վիզիայում էի, որ Ժու­կովն ղե­կավա­րած էր, 137-րդ հրե­տանա­յին բրի­գադի 152 մմ-ոց հրա­նօթ­նե­րի վրայ կ՚աշ­խա­տէինք, հա­սած ենք մին­չեւ Պեռ­լին»,- կը նշէ պա­պը։ Պեռ­լին մտնե­լէն յե­տոյ այնտեղ մնա­ցած են 6 ամիս։ Այդ ժա­մանակ, կ՚ըսէ, իրենց զգու­շա­ցու­ցած էին, որ հրա­ժարուին գեր­մա­նացի­ների հիւ­րա­սիրած օղիէն ու սննդէն, որով­հե­տեւ հնա­րաւոր է թու­նա­ւորուած լի­նէին։

«Նե­մեց­նե­րը շատ մար­դիկներ թու­նա­ւորե­ցին, եկան մեզ զգու­շա­ցու­ցին։ 1915-ի ծնուած­ներ էին, որ պի­տի ազա­տուէին, գնա­յին, բայց Պեռ­լի­նի մէ­ջը այնտե­ղի աղ­ջիկնե­րը արաղ տուած էին, արաղ խմած էին, մէկ ալ խա­բար արած էին, ելանք, գնա­ցինք, աչ­քե­րը դուրս ըն­կած էին, եր­կուքը մա­հացած էին… Անոր հա­մար շատ ժա­մանակ սո­ված կը մնա­յինք, մե­զի ըսած էին, որ նե­մեցա­կան բա­ներ չու­տենք»,- կը յի­շէ պա­պը։

«Շէն­քեր կը վա­ռէին, կը փլէին, մենք անոնց մի­ջէն կ՚անցնէինք… Մարդ կար, շատ ոս­կի­ներ վերցրած էր այնտե­ղէն, ես երա­խայ էի, չէի ֆայ­մեր… Ան­տէր, ան­տի­րական տներ էին, ինչ կ՚ու­զեն, կը վերցնէին… Մի հատ սիրտ կու­լոն ալ ես վեր­ցուցած էի, բե­րի, հերս տուաւ 200 քկ. կար­տոլ վեր­ցուց»,- պատ­մում է նա։

1946 թ. Ապ­րի­լի 1-ին պա­պը վե­րադար­ձել է Հա­յաս­տան։ Վե­րադառ­նա­լուց յե­տոյ ալ սո­ված օրե­րը շա­րու­նա­կուած են։ Կը պատ­մէ, որ մայ­րը հա­զար տե­ղէն կար­կա­տան ըրեր էր շալ­վա­րը, պա­տահել է՝ օրե­րով հաց չեն ու­նե­ցած, ձիւթ են ծա­մել։

Ռազ­մա­ճակա­տէն գա­լէ 4 տա­րի անց ամուսնա­ցել է, 5 երա­խայ ու­նե­ցած է։ «Աշ­խա­տեցի լու­սե­րու քանտրո­լու­մը 12 տա­րի, 12 տա­րի ալ նա­սոս­նի աշ­խա­տած եմ, ջուր կա­չատ կ՚ընէինք, որ դաշ­տե­րը ջրեն»,- կ՚ըսէ Հրա­չիկ պա­պը։ Երա­խանե­րէն եր­կուքը Ուկրա­նիա կ՚ապ­րին, միւսնե­րը՝ Հա­յաս­տա­նի մէջ են։ 78-ամեայ Ելե­նա տա­տը պա­պի եր­րորդ կինն է։ Առա­ջին կի­նը մա­հացած է 1980 թուակա­նին։

«Իմ տղան մե­քենայ ու­նի, ես ստա­ցած էի, իրեն տուի։ Կ՚եր­թա­յինք, կֆռա­յինք ռա­յոն­նե­րու մէջ։ Մէ­կը կար, երա­խայ ու­նէր, էն մէկն էլ չէր ու­զում ամուսնա­նար ինձ հետ, կար որ ջա­հել էր, չէր ու­զում։ Ինքն էլ լաւ աղ­ջիկ էր (նկա­տի ու­նի Ելե­նա տա­տին- հեղ.), գոր­ծա­րան կաշ­խա­տէր, ասին մի քիչ թո­փալ ա, կա­ղում ա, ման­կութիւ­նից տենց ա ծնուել, գե­ղեցիկ աղ­ջիկ էր, առա։ 83-ին ամուսնա­ցայ»,-պատ­մում է պա­պը։

Տա­տը, որ մեր ամ­բողջ զրոյ­ցին գրե­թէ չէր մի­ջամ­տում, այս կէ­տին հաս­նե­լուց միան­գա­մից կ՚ընդհա­տէ պա­պին, թէ բա երկրորդ կնի­կըդ ի՞նչ է եղել։ Պա­պը թէ՝ վըր մի կնի՞կ, տա­տը կրկնում է՝ երկրորդ, երկրորդ։ Սո­վի, պա­տերազ­մի մա­սին յի­շողու­թիւննե­րը, դառ­նութիւ­նը պա­պի դէմ­քից մի վայրկեանում ան­հե­տանում են։

«Մէկ հատ կար, էս մեր ռա­յոնէն էր, առա, աշ­խա­տան­քից կու գա­յի, կ՚ըսէի՝ ճաշ եփե՞լ ես, կ՚ըսէր՝ ըշ­տա (իշ­տահ, ախոր­ժակ- հեղ.) չկայ ճաշ եփե­լու։ Խել­քից պա­կաս էր, ասի՝ գնայ։ Ինն ամիս պա­հի»,- կ՚ըսէ պա­պը։ Ելե­նա տա­տը կը ժպտի։

Հրա­չիկ պապն իր եր­րորդ կնո­ջէն գոհ է, կ՚ըսէ, որ եթէ «պրո­դուկտ» կը բե­րէ, տա­տը լաւ ճա­շեր կը պատ­րաստէ։ Տատն ալ կ՚աւե­լաց­նէ, որ ամէն կի­րակի պա­պը Մար­տունու շու­կայ կ՚եր­թայ, առեւ­տուր կ՚ընէ, կու գայ։ «Խաց կէղ­նի՝ խաց կ՚ու­տինք, խամ էղ­նի՝ խամ կ՚ու­տինք»,- կը բնո­րոշէ պա­պը։ Նրա թո­շակը 50.000 դրամ է, տա­տինը՝ 34.000։ Վեր­ջինս կ՚ըսէ, որ պա­պը բա­րեգործ է՝ ու­նե­ցած փո­ղէն կը բա­ժանէ ոչ միայն դժուար ապ­րող զա­ւակ­նե­րուն, այ­լեւ գիւ­ղա­ցինե­րուն։

Ամու­սիննե­րով կ՚աշ­խա­տեն տնա­մերձ այ­գիին մէջ՝ կար­տո­ֆիլ, կա­ղամբ կ՚աճեց­նեն։ Պա­պը կ՚ըսէ. «Ես կը փո­րեմ, տա­տը կը տնկէ կար­տոլնե­րը»։ Մեր հան­դի­պու­մէն առաջ հասցրած էր կար­տո­ֆիլ փո­խանա­կել Դի­լիջա­նէն բե­րուած վա­ռելա­փայ­տի հետ, որ շա­րուած էր բա­կի մէջ։

Պա­պը 15 թոռ ու­նի։ Կ՚ըսէ՝ մկայ (հի­մա, այժմ) կը ցան­կա­նայ, որ իր երա­խանե­րը, թոռ­նե­րը փոր­ձանքի չհան­դի­պեն։ «Ես ու պա­ռաւս ու­տենք, խմենք, դո­լար-մո­լար որ բե­րեն, ապ­րինք»,- սա ըսե­լուն պէս Հրա­չիկ պա­պը բարձր կը ծի­ծաղէ, վա­ռարա­նի մօտ նստած Ելե­նա տատն ալ չի կա­րողա­նար զսպել ծի­ծաղը։ Տատն կ՚ըսէ, թէ ին­քը չի խմում, բայց պապն օգ­տա­գոր­ծում է։ Պապն էլ պնդում է, թէ տատն ալ իր հետ մի բա­ժակ կը խմէ։

«Եթէ իմ պա­ռաւ ինձ չսի­րէ, չյար­գէ, կ՚ըսեմ՝ թող գնայ»,- կը շեշ­տէ 92-ամեայ պա­պը՝ աւե­լաց­նե­լով, թէ ըն­տա­նիքն ամուր է, երբ սէր կ՚ըլ­լայ։ Կյան­քի մէջ, կ՚ըսէ, պի­տի աշ­խա­տես, աչք չդնես հա­րեւա­նիդ ու­նե­ցածին, որ աշ­խա­տես, դուն ալ կու­նե­նաս։

Հրա­չիկ պա­պի հա­մոզ­մամբ՝ սե­րունդը չէ փո­խուած։ Այդ մա­սին խօ­սելու ատեն ան յօն­քե­րը կը կի­տէ, դէմ­քը կը մթնի. « Որ չեն ասում սե­րունդը փո­խուել ա... Լոդր, պա­րազիտ մար­դու մօտ պա­րազիտ երա­խայ կը ծնուի, խե­լօք մար­դու մօտ՝ խե­լօք, լաւ դաս­տիարա­կուած»։

«Էն արա­ղը հա­նի, ինձ լա­ւու­թիւն արէք, մի բա­ժակ խմէք, այ կնիկ, սե­ղան դիր»,- պա­պը ել­նում է տե­ղից, Ելե­նա տա­տը հե­տեւում է նրան։ Մենք հրա­ժար­ւում ենք հիւ­րա­սիրու­թիւնէն, տան­տէ­րերը կը նե­ղանան, թէ բա ոնց կը լի­նի, հե­սած ենք իրենց տուն, հաց չկտրենք։ Կ՚ըսենք՝ մի ու­րիշ ան­գամ։

Դար­պա­սի մօտ պա­պի «սուրբն» է՝ «Նա­րեկը»։ Փոքր աղօ­թատե­ղի է։ 1829-30-ին Ալաշ­կերտից գաղ­թե­լէն յե­տոյ բե­րած են պա­պի նախ­նի­ները։ Պա­պը կ՚ըսէ՝ այստեղ ըրած աղօթ­քը կ՚իրա­կանա­նայ։ «Ես քեզ ասիմ, էդ տեր­տերնուն չեմ սի­րում, բայց վե­րեւ­նե­րում Աս­տուած կայ… Արածդ բե­րում ա քո դէմ»,- ար­դէն բա­կին մէջ կ՚ըսէ պա­պը։

Ելե­նա տա­տը կը կան­չէ ինձ, թէ բա մոմ վա­ռէք «Նա­րեկի մէջ», անպայման վառէք։