«Պեպօ»-ի առաջին բեմադրութիւնը Պոլսում

ԲԱԽՏԻԱՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ

Հայ իրա­կանու­թեան մէջ մեծ մաս­սա­յակա­նու­թիւն վա­յելող դրա­մատուրգ Գաբ­րիէլ Սունդու­կեանի պիէս­ներն իրենց հա­սարա­կական հնչե­ղու­թեամբ մօտ ու հա­րազատ են եղել նաեւ հե­ռու ու մօ­տիկ ժո­ղովուրդնե­րին եւս։ Սունդու­կեանի «Խա­թաբա­լան», «Էլի Մէկ Զո­հը», «Քան­դած Օճա­խը», «Ամու­սիննե­րը» դե­ռեւս

Հե­ղինա­կի կեն­դա­նու­թեան օրե­րից խա­ղացուել են մի քա­նի լե­զուով։ Իսկ նրա ստեղ­ծա­գոր­ծութեան գլուխ գոր­ծոց «Պե­պօ»ն, որ­տեղ գրա­կան ու գա­ղափա­րախօ­սական մեծ վար­պե­տու­թեամբ է տրուած եր­կու հա­կադիր դա­սակար­գե­րի ան­հաշտ պայ­քա­րը, թարգմա­նուել է տա­սը լե­զուով,, խա­ղացուել ութ ազ­գա­յին թատ­րո­նում, աւե­լի քան հա­րիւր քա­ղաքում։ «Պե­պօ»ն խա­ղացուել է նաեւ գրա­կան լե­զուով, Ագու­լի­սի, Նոր Նա­խիջե­ւանի բար­բառնե­րով եւ արեւմտա­հայե­րէն (երեք տար­բե­րակով)։

«Պե­պօ»ն իր բե­մական պատ­մութիւնն է ու­նե­ցել նաեւ պոլ­սա­հայ թատ­րո­նում։ Արեւմտա­հայու­թեանը Սնդուըեանի դրա­մատուրգիայի հետ առա­ջին ծա­նօթաց­նող եղել է թիֆ­լի­սահայ թատ­րո­նի դե­րասան Միհրդատ Սմրի­կեանը (1843-1879), որը միաժա­մանակ առա­ջին արե­ւելա­հայ դե­րասանն է, որ հիւ­րա­խաղե­րի է մեկ­նել Պո­լիս։ Նա եղել է Սունդու­կեանի բա­ցասա­կան կեր­պարնե­րի՝ Զիմ­զի­մով «Պե­պօ» եւ Զամ­բա­խովի «Խա­թաբա­լա» լա­ւագոյն դե­րակա­տարը՝ ըն­դունուած հե­ղինա­կի կող­մից։

1874 թուակա­նի սկիզբներին մեկ­նե­լով Պո­լիս Սմրի­կեանը մտա­դիր է եղել մի քա­նի ներ­կա­յացում տա­լով բա­րելա­ւել իր վի­ճակը, բայց բախ­տը չի ժպտա­ցել, թերթ է հրա­տարա­կել, դար­ձեալ անօ­գուտ։ Վե­րադառ­նա­լով Թիֆ­լիս, իր դժբախտ կեան­քին վերջ է տուել ինքնաս­պա­նու­թեամբ (1879)։

Պոլ­սում Սմրի­կեանը եր­կու բե­մադ­րութիւն է տուել՝ «Պե­պօ»ն եւ «Աւա­զակ­նե­րը»։ Վեր­ջի­նիս մէջ ին­քը խա­ղացել է (Ֆրանց) արե­ւելա­հայե­րէն թարգմա­նու­թեամբ, իսկ միւսնե­րը (Քառ­լոս-Ադա­մեան, Ամա­լիա-Աստղիկ)՝ արեւմտա­հայե­րէն։

«Պե­պօ»-ի բե­մադ­րութեան հա­մար Սմրի­կեանն իր հետ թիֆ­լի­սից տա­րել է հա­մապա­տաս­խան զգեստներ, շուրջ եր­կու ամիս լրջօ­րէն պա­րապել դե­րակա­տար­նե­րի հետ, որոն­ցից մին­չեւ այժմ յայտնի է եղել միայն Սի­րանոյ­շը, որ­պէս Պե­պոյի քրոջ Կե­կելի դե­րակա­տար։ Նոյ­նիսկ յայտնի չի եղել Սմրի­կեանի կա­տարած դե­րը։ Ըն­դունուած կար­գով նրան է վե­րագ­րուել Զիմ­զի­մովի դե­րը։

Բե­մադ­րութեան պատ­րաստե­լով «Պե­պօ»ն, Սմրի­կեանը նպա­տակ է ու­նե­ցել պոլ­սա­հայու­թեանը ծա­նօթաց­նել ոչ միայն Սունդու­կեանի ստեղ­ծա­գոր­ծութեանը, այ­լեւ պատ­կե­րացում տալ այն կեան­քի ու բար­քե­րի մա­սին, որ այնքան հա­րազա­տօրէն վե­րար­տադրել է մեծ դրա­մատուրգը։

Իր աշ­խա­տանքնե­րի եւ նպա­տակի մա­սին Սմրի­կեանը «Մա­սիս» եւ «Ման­զումէի Էֆքյար» թեր­թի 1874 թ. հա­մար­նե­րում տուած ծա­նուցման մէջ գրել է՝ «կը խնդրեմ Պոլ­սոյ հայ թա­տերա­սէր ժո­ղովրդից ու­շադրու­թիւն դարձնել այս նոր երե­ւոյ­թի վրայ, որով­հե­տեւ այս ներ­կա­յաց­մամբ ու­նե­նալիք յա­ջողու­թեանս պի­տի նպաս­տէ ինձ ծա­նօթաց­նել ազ­գա­կից­նե­րիս թէ իմ ռե­պեր­տուարի եւ թէ առ­հա­սարակ ռու­սա­հայոց կեան­քի եւ նրա տա­ղան­դա­ւոր հայ ու­սումնա­կանաց գրա­կանա­կան հան­ճա­րի հետ։

Աւե­լորդ չեմ հա­մարում մի քա­նի տե­ղեկու­թիւն եւս տալ, որ իմ հայ­րե­նիքի մէջ եթէ փոքր ի շա­տէ վաս­տա­կել եմ ժո­ղովրդա­կան հա­մակ­րութիւ­նը կը խոս­տո­վանիմ բա­ցար­ձակ, որ պար­տա­կան ես վե­րոյի­շեալ Պ. Սունդու­կեան­ցի պիէս­նե­րին, որոնցմով գլխա­ւորա­պէս մշա­կուել է իմ բե­մական ար­հեստը»։

Տե­ւական նա­խապատ­րաստու­թիւնից յե­տոյ, 1874-ի Մա­յիսի 5-ին ֆրան­սիական թատ­րո­նում, Պետ­րոս Մա­ղաքեանի ղե­կավա­րու­թեամբ դե­րասա­նական խմբի հետ, «տրուել է ար­տա­քոյ կար­գի փա­ռաւոր գրգկոյթ»՝, «Պե­պօ»ն ըն­տա­նեկան կեան­քի մը նկա­րագ­րութիւ­նը։

Թիֆ­լի­սից (1871) եւ Ղզլա­րից (Հիւ­սի­սային Կով­կաս, 1873) յե­տոյ, Պո­լիսը եր­րորդ քա­ղաքն է, ուր բե­մադ­րուել է, «Պե­պօ»ն բե­մադ­րութեան մաս­նա­կից­նե­րը եղել են Մա­ղաքեանի խմբի լա­ւագոյն ու­ժե­րը՝ Շու­շան (Պե­պոյի մայ­րը) Մա­րի Նուարդ Գրա­յեան, Կե­կել (Շու­շա­նի աղ­ջի­կը) Մեոհ­րուբէ Գան­թարճեան Սի­րանոյշ, Գի­գօ (նրանց մօտ ազ­գա­կանը) Եդուարդ Չափ­րաստճեան, Կա­կու­լի (Պե­պոյիս բա­րեկա­մը) Ղ. Երե­ցեան, Ար­թին Աղա (հա­րուստ վա­ճառա­կան) Մա­նուկ Սի­սակ, Էփե­միա (Ամ­պեր Գան­թարճեան) Աստղիկ, Կի­կոլի (Զիմ­զի­մովի գոր­ծա­կատար) Գէորգ Պեր­պե­րեան, Սամփսոն (Զիմ­զի­մովի տան ծա­ռայ) Վ. Մու­րա­տեան։ Ձկնորս Պե­պոյի դե­րը կա­տարել է ին­քը՝ Սմրի­կեանը, առա­ջին ու վեր­ջին ան­գամ։ Նա Պե­պոյի եր­րորդ (յայտնի­ներից երկրորդ) դե­րակա­տարն է հայ թատ­րո­նում։ Դժուար է ասել թէ ստանձնե­լով Պե­պոյի դե­րը, ինչ մտայ­ղութիւններ է ու­նե­ցել։ Նրա բնո­րոշ­մամբ «Պե­պօն միայն հայ ձկնորս չէ, ամէն ազ­գի ձկնորս է։ Նա հա­յերէն կը խօ­սի, բայց միայն հայ չէ, այլ ամէն ազ­գութե­նէ է»։

Դե­րերի սունդու­կեանա­կան անուանումնե­րի պահ­պա­նու­թիւնը ցոյց է տա­լիս, որ Սմրի­կեանը «Պե­պօ»ն բե­մադ­րել է բնագ­րով՝ Թիֆ­լի­սի բար­բա­ռով։

Նոյն երե­կոյին, ի պա­տիւ Ս. Սմրի­կեանի, դաշ­նա­մու­րա­յին հա­մերգ է տուել Կ. Տէով­լե­թի եւ Տ. Չու­խա­ճեանի կող­մից։ Սիմ­ֆո­նիկ նուագախմբով կա­տարուել է Չու­խա­ճեանի «Օլիմ­պիադա» ստեղ­ծա­գոր­ծութեան առա­ջին մա­սը։ Աւելցնենք, որ Թէոդի­կի վկա­յու­թեամբ Պոլ­սում Գէորգ Դո­դոխեանի «Ծի­ծեռ­նակ» եր­գի առա­ջին կա­տարո­ղը եղել է Միհրդատ Սմրի­կեանը։

Հե­տագայ տար­նե­րին, պոլ­սա­հայե­րին աւե­լի մատ­չե­լի դարձնե­լու նպա­տակով, դե­րասան Արամ Վրոյ­րը «Պե­պօ»ն վեր է առել պոլ­սա­հայե­րէնի եւ բե­մադ­րել 1890-ին Խաս­գիւղի թատ­րո­նում, կա­տարե­լով գլխա­ւոր հե­րոսի դե­րը։

1909-ին Պոլ­սում, «Պե­պօ»ն բեմ են հա­նել նաեւ Աբե­լեան-Ար­մէ­նեան կով­կասեան թա­տերա­խումբը (գրա­կան լե­զուով) եւ երի­տասարդ թա­տերա­կան գո­ծիչ Ենովք Շա­հենը, որի կեան­քի թե­լը կտրուել է 1915-ին։ «Պե­պօ»-ի մի բե­մադ­րութիւն էլ իրա­կանա­ցուել է դե­րասան եւ ռե­ժիսոր Աշոտ Մա­տաթեանի կողմէ, 1936-ին, թա­ղապե­տական թատ­րո­նում, շատ հնա­րաւոր է իր՝ թրքե­րէն թարգմա­նու­թեամբ։ «Պե­պօ»-ի դե­րակա­տար Աւ­նի Պե­քիրից բա­ցի միւս գլխա­ւոր դե­րեր­ը կա­տարել են Ա. Մա­տաթեանը, Լիւ­սի Թո­գաթ­լեանը, Զա­րեհ Ար­շա­կը։

Սունդու­կեանի պիէս­նե­րից պոլ­սում բե­մադ­րուել են նաեւ «Գի­շերուան Սաբ­րը Խեր Է», «Օս­կան Պետ­րո­վիչը Էն Կին­քումը» պիէս­նե­րի փո­խադ­րութիւննե­րը տե­ղական բար­բա­ռով ու տե­ղին յար­մա­րեցուած։