Պոլսոյ գրականութեան նոր փարոսը
Թերթիս վաղեմի բարեկամներէն «Արաս» հրատարակչատան խմբագիր եւ աշխատակից, հրատարակիչ Սեւան Տէյիրմենճեանի հետ իր պատրաստած նորատիպ «Կապոյտ Երազ» գիրքի մասին զրուցեցինք։
ԼՈՒՍՅԷՆ ՔՈՓԱՐ
Բարի եկար քաղաքդ։ Բարի եկար Պոլիս։ Ինչքան գիտեմ մօտ տասը ամիս մեզմէ հեռու էիր։ Ինչպէ՞ս կ՚ընթանայ Երուսաղէմի նոր կեանքդ։
Շնորհակալ եմ, բարի տեսանք։ Ամռան արձակուրդի առթիւ կը գտնուիմ Պոլիս եւ շուտով արդէն պիտի վերադառնամ պաշտօնատեղիս։ Անշուշտ, հոն ժամանակիս մեծ մասը յատկացուած է Երուսաղէմի հայոց պատրիարքութեան զոյգ դպրոցներուն՝ Ժառանգաւորաց եւ Ս. Թարգմանչաց վարժարաններու, ուր կը դասաւանդեմ գրաբար, հայերէն, հայ գրականութիւն եւ հայոց պատմութիւն։ Ազատ պահերուս կ՚աշխատիմ դուրեանահիմն Կիւլպէնկեան մատենադարանի, ինչպէս նաեւ Մայր դիւանի մէջ, բանասիրական յօդուածներով կամ հրապարակումներով կ՚աշխատակցիմ «Սիոն»ին, կը մասնակցիմ եկեղեցական արարողութիւններու՝ եւ այս բոլորով համեստ նպաստ մը բերել կը փորձեմ Ս. Յակոբեանց զինուորեալ միաբանութեան առաքելաշաւիղ ծառայութեան, աննշան յիշատակ մըն ալ ինքս ունենալու համար Սիոնի բարձունքին։
Ես անձամբ պոլսահայ համայնքին համար մեծ կորուստ կը նկատէի քու Երուսաղէմ եղած ժամանակաշրջանը։ «Ափսոս մենք հայոց լեզուի ու գրականութեան տիրապետող, մասնագիտացած երիտասարդներ չունինք եւ բացակայութիւնդ մեծ զրկանք է մեզի համար», կ՛ըսէի։ Բայց հիմա կը տեսնեմ քու նոր ստեղծագործութիւնդ եւ կ՚ուրախանամ Պոլսոյ հայ համայնքի նուիրուած այս գիրքիդ համար։ Ո՞ւր եւ ինչպէ՞ս յղացար նման գիրքի մը գաղափարը։
Ճի՛շդ ես, սիրելի Լուսյէն, քանի դեռ Իսթանպուլահայ կրթական կեանքի մէջ եօթանասուննոցները զգալի ներկայութիւն մըն են՝ մենք երիտասարդ կը համարուինք։ Կատակը մէկ կողմ, անշուշտ որ կը պահեմ կապս Պոլսոյ հետ. նախեւառաջ, ընտանիքս այստեղ է։ Կը շարունակեմ աշխատակցիլ «Արաս»ին, գիրքեր կը հրատարակենք եւ ունինք նոր ծրագիրներ, որոնցմէ էր նաեւ այս մէկը՝ «Կապոյտ երազ»ը։ Գիրքի գաղափարը ծնած էր Պոլիս։ Յայտնի արձակագիր Մուրաթհան Մունկան Edebiyat Seferleri İçin Vapur Tarifeleri խորագրով կողքի մը տակ հաւաքած էր թուրք գրականութեան մէջ նաւու վերաբերող պատմուածքները։ Ներշնչումի գլխաւոր ակերէն մէկը յիշեալ հատորը եղած է։ Գիտէի նաեւ որ հայ գրականութիւնը հարուստ ատաղձ կրնայ մատակարարել նման հատորի մը համար, որ վստահաբար պիտի դառնար ընթերցասէրներու հետաքրքրութեան առարկան։ Այդպէս ալ եղաւ… Մարդիկ երբ կարդան՝ կ՚ուզեն իրենցմէ բաներ մը գտնել հոն՝ հարազատ վայրեր, պարագաներ, դէպքեր, իրենց նման անձեր, մէկ խօսքով ընտանի կենցաղ մը, ծանօթ առօրեայ մը։ Կղզիներէ, շոգենաւերէ, ծովէ աւելի ի՞նչ կայ հարազատ պոլսեցիի համար։
Ինչո՞ւ գիրքդ հանրապետական շրջանի Պոլսոյ գրականութեան եւ վայրերու մասին տեղեկութիւններով սահմանափակած ես։
Սահմանափակուիլ անհրաժեշտ է ընդհանրապէս, այլապէս անկարելի կ՚ըլլայ տեղաւորուիլ հատորի մը մէջ, քանի որ եղած նիւթը ահագին է։ ԺԹ դարէն շատ առաջ, նոյնիսկ Ոսկեդարէն սկսեալ, հայ գրականութեան մէջ ներկայ են Իշխանաց կղզիները, ներկայ է ծովը, կ՚երթան-կու գան հոն նաւերը… Մաշտոց, Խորենացի, Քէօմիւրճեան, Կամսարական, Բաշալեան, Զօհրապ, Փափազեան, Օտեան, Երուխան, թուելու համար ամենայայտնիները, իրենց գործերուն մէջ կերպարի վերածած են ծովն ու իր բաղադրիչները։ Դուրս ձգեցի բանաստեղծութիւնները, յուշագրական գրութիւնները, վէպերէն հատուածներ չքաղեցի, այլ միայն պատմուածքներ եւ միայն հանրապետական շրջանէն։ Ինչպէս ըսի՝ վերջ չունի նիւթը…
Ահագին գրական աշխատութիւն մըն է դէպքեր եւ վայրերու մասին պատմըւածքներ որոնելը։ Այս աշխատութիւնը ինչքա՞ն տեւեց։
Իրապէս դիւրին չեղաւ։ Իսթանպուլահայ հանրապետական շրջանի գրական մամուլը թերթեցի, գրեթէ ամբողջութեամբ։ Հրատարակուած պատմուածքներու հատորները աչքէ անցուցի՝ ծովու, նաւու, կղզիի, նաւամատոյցի վերաբերեալ պատմուածք մը աչքէ չփախցնելու համար։ Օրինակ, Ռոպէր Հատտէճեան, հանրապետական շրջանի ամենաբեղուն գրիչը, հոգեբանական խորքով բազմաթիւ պատմուածքներ գրած է։ Իրմէ գէթ հատ մը ծովու, նաւու կամ կղզիի վերաբերեալ պատմուածք մը փնտռեցի ընդերկար, սակայն չկրցայ գտնել դժբախտաբար։ Կամ Կոպէլեան իր մէկ պատմուածքին մէջ կը խօսի Վարուժան Աճէմեանի կողմէ գրուած գործի մը մասին, որ կը վերաբերի կղզի մեկնող շոգենաւու մը։ Գիտէ՞ք ինչքան փնտռեցի։ Բայց ի զուր… Ոչ մէկ տեղ գտայ։ Դեռ կը փնտռեմ… Չերկարեմ. աշխատանքս մէկուկէս տարիէ աւելի տեւեց։ Բայց զիս գոհացնող հրատարակութիւն մը եղաւ։ Պակասներ կա՞ն։ Վստա՛հաբար։ Սակայն որպէս առաջին քայլ՝ ուշագրաւ հաւաքածոյ մը մէջտեղ ելաւ։ Ուրիշներ վստահ եմ աւելի կատարեալները պիտի ընեն։
Գիտեմ, Գնալը կղզի մեծցած ես։ Մանկութեան տարիներուդ կղզիներու պատմութեան եւ գրականութեան հանդէպ յատուկ թեքում ունեցա՞ծ ես։
Անշուշտ։ Հօրենական մեծ հօրմէս սկսեալ կղզեցի եղած ենք։ Նախ Գնալը եւ ամուսնանալէ ետք՝ Մեծ կղզի։ Կնոջս ընտանիքը նոյնպէս հին կղզեցի է։ Ի տղայ տիոց անդամ եմ Ներսէսեան դպրաց դասու։ Գիտէք, դպրաց դասս Ներսէսեան կոչուած է՝ ապրեցնելու համար Մեծն Ներսէս հայրապետի Կ. Պոլիս այցելութեան եւ կղզի աքսորուելու աւանդազրոյցը։ Երանաշնորհ Մեսրոպ սրբազանը վայրերու եւ այդ վայրերու անցեալով հետաքրքրուելու սէրը դրած էր մեր մէջ։ Այդ սէրը տարիներու ընթացքին ուռճացաւ եւ պտուղ տուաւ…
Գիրքդ գրա-գիտական աշխատութիւն մըն է կրնա՞նք ըսել։ Ինչպէ՞ս նիւթեր կը պարունակէ իր մէջ։
Թերեւս խուսափէի գործածելու գիտական մակդիրը։ Բայց, այո՛, գրական աշխատանք մըն է։ Գիրքը բաժնուած է չորս մասի՝ ծով, նաւամատոյց, նաւ, կղզի։ Իւրաքանչիւր բաժին կը բացուի Արա Կիւլէրէ լուսանկարով մը։ Ջանացած եմ ըստ կարելւոյն բազմազանութիւն մը ստեղծել. հոն կան գրողներ, որոնք արեւելահայերէնի տարածքին ծնած ու յետոյ հասած են Մարմարայի ափերը, կան գրողներ, որոնք հոս ծնած ու յետոյ անցած են Արաքսի միւս ափը, ծանօթ անուններու քով կան անծանօթ կամ նուազ ծանօթ հեղինակներ, թէեւ հեղինակները առհասարակ մեռած են, բայց կայ երկու հեղինակ, որոնք դեռ կը ստեղծագործեն, ծովը միայն Մարմարան չէ, կղզիները միայն Իշխանաց կղզիները չեն, ծովափերը միայն կղզիներու չեն պատկանիր եւլն.։
Սա նման պարունակութեամբ առաջին գիրքն է։ Ծովով եւ հանրապետական շրջանով սկսար։ Կրկին կղզիներ, ծով եւ ծովափնեայ թաղամասերու գրական պատմութիւնը այս անգամ Օսմանեան շրջանը վերամշակելով աշխատիլ կը փափաքի՞ս։
Պիտի ուզէի անշուշտ ի մի բերել կղզիներու վերաբերեալ յուշագրական էջեր, բանաստեղծութիւններ… Ինտրա, Զարիֆեան, Սիպիլ, Արմենուհի Թերզեան, անշո՛ւշտ Զահրատ բազմաթիւ քերթուածներ ունին։ Այս պարագային թերեւս հնարաւոր ըլլայ աւելի լայն բանալ կարկինը, տրուած ըլլալով որ չափածոյ երկերը աւելի քիչ տեղ կը բռնեն։ Բացի ծովու այս նիւթէն, կարելի է ի մի հաւաքել այլ նիւթեր եւս, որոնք առատօրէն մշակուած են մեր գրողներու կողմէ։ Պէտք է մտածել…
«Կապոյտ երազ»ը միայն հայերէն լեզուո՞վ պիտի հրատարակուի։ Թրքերէնի ալ պիտի թարգամէ՞ք։
Նպատակ կայ «Կապոյտ երազ»ը եթէ ոչ ամբողջութեամբ, բայց մեծ մասամբ թարգմանել թրքերէնի՝ հատորը համալրելով նաեւ այլ հեղինակներու գործերով։ Այսինքն հրատարակել տարբերակ մը… Տեսնե՛նք…
Շնորհակալութիւն կը յայտնեմ ձեզի եւ «Արաս» հրատարակչութեան, որ անշքացած Պոլսոյ գրականութեան նոր փարոսները դարձաք։
