“Büyük felaket”in bilinmeyen görüntüleri
ABD’nin Oregon eyaletindeki Kongre Kütüphanesi’nin arşivlerinde, geçtiğimiz günlerde ‘Armenia, Cradle of Humanity’ (Ermenistan, İnsanlığın Beşiği) adlı belgesel bir film bulundu. Dört dakikalık, sessiz filmin, İtalya Bologna Cineteca Vakfı ve Immagine Ritrovato Laboratuvarı tarafından restore edilmiş hali, Bologna’daki ‘Il Cinema Ritrovato’ film festivalinde yer alan ‘Ermeni Sessiz Filmleri ve 1911-1923 Yılları Arasındaki Tarihsel Belgeseller’ adlı bölümde gösterildi.
Filmi bulan ve festival programına dahil eden küratör Mariann Lewinsky Agos’a yaptığı açıklamada, filmin 1923 yılına ait olduğunu bildiklerini, fakat çekimlerin 1923’te veya daha önce yapılmış olma ihtimalinin yüksek olduğunu söyledi. Filmde yer alan görüntülerin, Osmanlı topraklarının çeşitli yerlerinde ve farklı dönemlerde çekilmiş olabileceğine ve bu görüntülerin Ermeni Soykırımı’ndan kurtulanlara dair bir belgesel film oluşturmak amacıyla bir araya getirilmiş olabileceğine dikkat çeken Lewinsky, ‘Ermenistan, İnsanlığın Beşiği’ adının başka bir filmden alıntılanmış olabileceğini de vurguladı.
Filmin, Aralık ayında İstanbul’da düzenlenecek ‘Sessiz Sinema Günleri’ kapsamında gösterilmesi ve gösterimin ardından bir tartışma platformu oluşturulması bekleniyor. RAİ televizyonunun yayınladığı, filmden çarpıcı bir bölüm şu linkten izlenebilir:
1919-1923, le immagini inedite della fuga armena dal genocidio
Görüntüleri dönem üzerine yaptıkları çalışmalarla bilinen tarihçilerle paylaştık. Uzmanların yaptıkları yorumlar şöyle:
Raymond Kevorkian (Tarihçi, “Ermeni Soykırımı”, “1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler”, “Soykırımın İkinci Safhası” kitaplarının yazarı)
Ermenilerin sürgününe dair bu görüntüler muhtemelen 1922 yılının sonu ve 1923 yılına başına ait. Videonun bir bölümünde, İstanbul Boğazı’nı, muhtemelen Haydar Paşa veya Üsküdar civarını görüyoruz. Kuleli Askeri Lisesi’nin önünde görülen çocuklarla dolu mavnanın etrafında ise İngiltere ve Fransa savaş Donanması’na ait gemiler var.
Görüntülerin bir kısmı Yunanistan tarafından işgal edilmiş bölgelere dair.
Maurice Missak Kelechian (Araştırmacı)
Görüntülerin uzun versiyonunu henüz izlemedim, fakat RAI Televizyonu’nda yayınlanan kısa versiyona bakarak söyleyebilirim ki; yetişkin insanların çoğu Rum mübadiller fakat mavnada görülen çocuklar Ermeni yetimler. Mavnanın arkasındaki bina Kuleli Askeri Lisesi. Bu bina, Yakındoğu İanesi (Near East Relief/NES) tarafından yetimhane olarak kullanılıyordu. 1923 yılındaki mübadele ve İzmir yangını nedeniyle, Atatürk Hristiyanların Türkiye’deki yaşamını garanti altına alamadı ve mübadillerle birlikte Ermeni yetimler de Lise binasından çıkarıldı.
Ayhan Aktar, (Prof. Dr., Bilgi Üni.)
Görüntüler 1919-1923 arası döneme ait. Rum mübadelesi ve Ermeni yetimlerin taşınmasından görüntüler var diyebiliriz. Bir kısmı da muhtemelen Karaman Rumları’nın mübadelesine dair. Bir dönem Ermeni yetimlerin yerleştirildiği Kuleli Askeri Lisesi’nin mavnanın arkasında görüyoruz. Hemen öncesindeki sahnelerde görülen camii de muhtemelen Çengelköy camii. Anadolu’nun etnik açıdan homojenleşmesine dair önemli kayıtlar.
