«Հայրենիքս փնտռելու կ՚երթամ։ 70 տարուայ հեռացումէ ետք ճամբայ ելած ուխտաւոր մըն եմ։ 1906 թուին, Ապտիւլհամիտի իշխանութեան տարիներուն բարձր լեռներով, պուրակներով, արտերով շրջեզրուած Խոտորջուր գիւղը ծնած եմ»։
Մանկութիւնը 1915-ի ցեղասպանութեան զուգադիպող Ռաֆաէլ Ճանիկեան ինքնակենսագրութեան կը սկսի այս տողերով։ Իբրեւ եղեռնազոհ սերունդի մը զաւակ, 1915-էն մինչեւ 1919-ին Իսթանպուլ հասնիլը ան կը ճաշակէ որբութեան, հարազատներու կորուստին դառն փորձութիւնը։ Այդ բոլորը կը նկարագրէ ականատեսի անմիջականութեամբ։ Կը խուսափի զարտուղի պատումներէ։ Պատմաբանի մը նման անպաճուճ ոճ մը ունի։ Այդ չորս տարիներու ընթացքին կեանքը փրկելու համար անունը եւ կրօնը փոխած բազմաթիւ հայերու ճակատագիրը կը բաժնէ։ Մանկութիւնը եւ վաղ երիտասարդութիւնը կ՚անցնի զրկանքներու, տանջանքներու, արհամարհանքներու եւ նախատինքներու մէջ։ Սակայն հաւատարիմ կը մնայ հօրը պատուէրին եւ ի դէմ բոլոր չարիքներուն իր մէջ կը պահէ ներելու վեհութիւնը։ Մարդասիրութեան համազօր յարգանք ունի բոլոր կենդանի էակներու նկատմամբ։ Մենք իր այդ յատկութիւնը կը տեսնենք գիրքին ամբողջութեան մէջ տարածուած բնութեան խնամեալ բնութագրումներով։
«Խոտորջուրը» հրատարակութեան կը պատրաստէ Փիէտրօ Քիւչիւքեան։ Ան ձեռագիրը կը բաժնէ երեք մասերու։ Առաջին բաժնին մէջ տասնամեակներ շարունակ Իտալիա բնակելէ ետք կը պատմէ հեղինակին Թրիէստէի ճամբով նախ Եուկոսլավիա, ապա Յունաստան եւ վերջապէս Թուրքիա հասնելու ոդիսականը։ Ճանիկեան 60 տարուայ ընդհատումէ ետք երկիր վերադարձած է ընտանիքին գերեզմանը գտնելու համար։ Այդ միջոցին կը հանդիպինք բազմաթիւ մարդկային ողբերգութիւններու։ Ճամբու վրայ հանդիպած Եոզղատցի հայու վիշտերով լեցուն ապրումները, Ճանիկեաններուն համաքաղաքացի կլայագործ Սէգօ Եէմիշճեանի Եփրատի վրայ հարազատները կորսնցլեու դրուագը, -Պատուի խնդիր-ի հաշւոյն զոհուած Նանէի վիշտը… Ամէն մէկը յաւելեալ ծանրութիւն մը կը բեռցնեն շարադրութեան։ Այդ բոլորի վկայութիւնը պատկերացում մը կու տայ թէ դաժան պայմաններու մէջ հայեր ինչպէս կրցան իրենց գոյութիւնը շարունակել։
Երբ հեղինակի ճամբորդութիւնը կ՚աւարտի Քիսակ, ընտանիքին գերեզմանէն մնացորդներուն հասնելով, ընթերցողն ալ կը հասնի առաջին բաժնի աւարտին։ Երկրորդ բաժնին 1915-ի Օգոստոսին Խոտորջուրէն տարագրեալներու 850 հոգինոց խումբով կը բռնենք աքսորի ճամբան։ Ներառեալ ճամբորդութեան դաժան պայմանները ամիսներու ընթացքին հարիւրաւոր զոհեր տալով Ճանիկեան եւ իր համաքաղաքացիները մահացու ճնշումներու, բռնութեան եւ տանջանքներու դէմ կը պայքարին։ Երրորդ եւ վերջին բաժինը հայրը եւ գրեթէ բոլոր ազգականները կորսնցուցած Ռաֆաէլին գոյապայքարն է։
Յետադարձ ակնարկներով հիւսուած այս կենսագրութեան կ՚ընկերակցին Ճանիկեանի ընտանեկան արխիւէն ցեղասպանութեան տարիներուն լուսանկարները։ 1977-ի ետդարձին ինք եւս նկարած է բազմաթիւ լուսանկարներ։ Անոնցմէ մէկուն մէջ կը հանդիպինք Ճորոխ գետի ափին մազերը սափրուած մանուկի մը, որ խիստ նմանութիւն ունի հեղինակին այդ տարիներու նկարին հետ։
Ճանիկեան իր պատումները հայերէնով գրառած ու ապա իտալերէնի թարգմանելով հրատարակած է։ Ինքնակենսագրութեան իտալերէնը լոյս տեսած է «Viaggio di un pellegrino alla ricerca della sua Patria» խորագիրով։ Այստեղ յիշուած «pellegrino» բառը իտալերէնի մէջ երկու նշանակութիւն ունի։ Թէ պանդուխտի իմաստ կու տայ եւ թէ ուխտագնացի։ Բառին այս յատկութիւնը հրաշալիօրէն կը պատշաճի Ճանիկեանի ապրումին։ Խոտորջուր անոր համար երկար տարիներ հեռու մնացած սրբավայր մըն է։
Վերջապէս նշենք որ գիրքը Փիէտրօ Քիւչիւքեանի կողմէ ենթախորագիրներով դասաւորուած եւ ծանօթագրութիւններով հարստացուած է։ Սերհան Ատայի թարգմանութիւնն ալ արժանի է գնահատանքի։ Ծանօթագրութեան բնոյթով երկու նախաբաններն ալ ընթերցողը կը պատրաստեն այս գրական գործին աւելի լաւ թափանցելու համար։ Ճանիկեանի ինքնակենսագրութիւնը անշուշտ որ շատ կարեւոր է իր մերձաւորներուն համար, բայց նոյնքան կարեւոր է պատմագրութեան իմաստով։
Խոտորջուր
Ռաֆաէլ Ճանիկեան
Թարգմանութիւն՝
Սերհան Ատա
Իլէթիշիմ Հրատարակչութիւն
225 էջ
