Պարին պետականը
ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
Հայաստանի պարի պետական համոյթի վերջին ելոյթէն ետք բարեկամներէս շատեր «Մենք այս բոլորը 10 տարի առաջ ալ դիտած էինք» կ՚ըսէին՝ ակնարկելով համոյթի Պոլսոյ մէջ ունեցած առաջին բեմելին։ Առաջինի ոգեւորութիւնը չունէին այլեւս։ Դահլիճը լքած էին շատ աւելի վաղ, նոյնիսկ յայտագրի առաջին բաժնի աւարտին, առանց սպասելու մեծ պարերուն, որոնք պիտի եզրափակէին երեկոյթը։ Ես իրենցմէ աւելի բախտաւոր էի՝ Պարի պետական համոյթը կը դիտէի 23 տարիէ ի վեր՝ զարմանալով, թէ ինչպէս կրնան իւրաքանչիւր ելոյթի ժամանակ կրկնել նոյնը, առանց փոխելու իրենց ոճը, արուեստի մօտեցումը, ընկալումը։
Համայնավարական կուսակցութեան 1956-ին կայացած Ի համագումարը անկասկած նոր շրջան մը պիտի բանար Սովետական Միութեան պատմութեան մէջ։ Սթալինը խստօրէն քննադատող, սակայն անցեալի ոճրագործները անպատասխանատու թողող մտայնութիւնը պարզ դիմակափոխութիւն մըն էր։ «Ձնհալը» պատճառ կը դառնար երկը դիմի, փարիսեցիական հասարակութեան մը ստեղծումին։ Յետպատերազմեան սերունդը նման միջավայրի մը մէջ ձեռք կ՚առնէր ոչ միայն քաղաքականութիւնը, այլ նաեւ մշակոյթի ոլորտը։ Անոնք՝ նոր սերունդի ներկայացուցիչները, իրենց համոզմունքները ազնուօրէն կամ ձեւականօրէն փոխած նախորդներ չէին, այլ իրենց ամբողջ էութեամբ «սովետական հայրենասիրութեամբ» տոգորուած մարդիկ։ Հայաստանի խորհրդային անցեալը քննող մտաւորական մը՝ Կարէն Սիմոնեան, կատարելէ ետք նման վերլուծում մը, կը յղուի Ճորճ Օրուէլին, որ նման անձերը կը կոչէր «եղջիւրներ չունեցող մարդիկ», որ «ազատութիւն չկամեցող մարդոց տեսակ մըն է»՝ բուծուած բռնատիրութեան կողմէ։
Նման միջավայրի մը մէջ, 1959-ին, կը ստեղծուէր Հայաստանի պարի պետական համոյթը, որ հայկական պարարուեստը կը փորձէր տեղաւորել, խցկել, «խորհրդային պարաձեւի դպրոց» կոչուած կաղապարին մէջ՝ ստեղծելով կեղծ մշակոյթ մը, որ ո՛չ դասական պարարուեստ էր, ո՛չ պալէ, բայց ոչ ալ ազգային։ «Կարին» աւանդական երգի ու պարի համոյթի ղեկավար Գագիկ Գինոսեանի կարծիքով, «ստեղծուեցաւ խառնածին մշակոյթ մը, որ առանձնապէս չկրցաւ ձգտիլ ու հասնիլ համաշխարհային դասական մշակոյթին եւ ոչ ալ ի զօրու եղաւ պահպանել իր ազգային նկարագիրը»։ Արձակագիր Աղասի Այվազեան տարիներ առաջ հարցազրոյցի մը ժամանակ ինծի ըսեր էր, թէ սովետական իշխանութիւնները ստեղծած են մարդու նոր տեսակ մը, որ կը կոչուի «հոմօ սովետիկուս» որ կ՚ապրի Խորհրդային Միութիւն կոչուող ընդարձակ երկրին մէջ։ Ընդարձակ երկրի քաղաքացիներուն պէս, Հայաստանի պարի պետական համոյթն ալ տարբեր չէր Ատրպէյճանի ու Վրաստանի պարի համոյթներէն, ինչպէս իրաւամբ կը հաստատէ Գինոսեան, որոնք նոյն պարաձեւերով կը պարեն, ունին մշակոյթի նոյն ընկալումը, որու մանրամասն վերլուծումը սակայն դուրս կ՚իյնայ լրագրական այս յօդուածի սահմաններէն։
1991-ին ձեռք բերուած անկախութիւնը ոչինչ փոխեց Հայաստանի պարի պետական համոյթի արուեստի ընկալումներուն մէջ։ Սովետական պետութիւնը այլեւս գոյութիւն չունէր, սակայն համոյթը շարունակեց անգոյ այդ հասարակութեան կամ երկրի աւանդոյթները։ Եւ ինքզինք կրկնեց… կը կրկնէ ու պիտի կրկնէ ալ վստահաբար եթէ շարունակէ իր այս ընթացքը։
1990-ականներուն, երբ Հայաստանի մէջ առաջին անգամ դիտեցի պետական համոյթը, խանդավառուած էի։ Մեծ բեմի մը վրայ, երբեմն զուռնայի խլացուցիչ երաժշտութեան տակ, շլացուցիչ զգեստներով, բազմանդամ խումբէ մը նման մեծ պարեր դիտելը հպարտութիւն կը ներշնչէր, կ՚ոգեւորէր։ Ուժի ամէն տեսակ արտայայտութեան դիմաց գլուխ խոնարհող պատանի մըն էի. եւ եթէ այդ ուժը Հայաստանէն է՝ աւելի ուրախութեամբ կրնայի ենթարկուիլ։
Տարիներ ետք սակայն ծանր ապտակի մը պէս էր կարդալ Կոմիտասին հետեւեալ տողերը. «Հայ գեղջուկ պարերի ժամանակ, սովորաբար, նուագարաններ չեն մասնակցում. (նուագարանների գործածութիւնը թէեւ մտել է, բայց օտար է. նուագարաններով պարելը տարածուած է քաղաքներում եւ կամ առ առաւելն սորա մերձակայ գիւղերում, որոնք քիչ թէ շատ շփումն ունին օտարներին) հայ ժողովուրդը պարում է երգելով։ Մեր հին նախնիքը երգելով պարելուն ասում էին գեղօն» («Հայ գեղուկ պարը»)։
Ուրեմն մեր պարը, հայկական զուլալ պարը այն չէր, ինչ որ կը ներկայացնէր պետական պիտակն ալ իր վրայ փակցուած այս համոյթը։ Պետականը Հայաստանէն իսկ գար՝ պէտք էր քննել ուրեմն։
Ու կը շարունակէր Կոմիտաս նոյն յօդուածին մէջ. «Հայ գեղջուկ պարը կիրք զարթեցնող շարժումներ չունի եւ զգացումներն արտայայտում են մարմնի ոչ մեղկ, մոլի, կատաղի, հրապուրիչ եւ այլն շարժումներով, այլ պարերգերի միջոցաւ»։ Այսինքն՝ մեր անցեալ շաբաթ դիտածին ճիշդ հակառակ բաները…
Համեստ կարծիքս է, որ Հայաստանի պարի պետական համոյթը ինքզինք վերանորոգելու ուղին բռնէ, այլապէս պիտի վերածուի միայն զբօսաշրջիկային ելոյթներ կատարող, անգամի մը համար միայն դիտուող եւ յետոյ մոռցուող խումբի մը։
«Մարալ»ի մասին… Մեծ գործ կը կատարուի «Մարալ»ի երդիկին տակ՝ տղաքը ի մի հաւաքելու, զանոնք դաստիարակելու, հայ երգին ու պարին հաղորդ դարձնելու համար։ 1980-ականներուն ստեղծուած այս խումբը Հայաստանի պարի պետական համոյթին ճանապարհը բռնած պարախումբ մըն է։ Արդեօք ժամանակը չէ՞ եկած վերատեսութեան ենթարկելու այդ ուղին, դիմելու աւելի ուրիշ գագաթներու։ Գտնուելով մեր պատմական հայրենիքին վրայ, այսօր մարդիկ կը ջանան պեղել, ճանչնալ մնացորդացը՝ եկեղեցիները, թէկուզ աւերակ, մարդիկը՝ թէկուզ իսլամաց(ու)ած, պատմութիւնը՝ թէկուզ անցած։ Հապա մեր պարե՞րը։ Սասունի, Էրզրումի, Մուշի, Տիգրանակերտի, Խարբերդի, Վանի եւ այլ գաւառներու հայկական պարերը ուսումնասիրել, զանոնք պեղել, ի յայտ բերել, ներկայացնել ու բեմադրել կարելի չէ՞ արդեօք։
Պետական պարը ալ լրացուցած է իր դարը։ Այդ մտայնութեան, մշակոյթի այդ ընկալումին հետեւորդը ըլլալ՝ ժամանակավրէպ արուեստի մը հետեւորդը, առաքեալը ըլլալ պիտի նշանակէ… երբ կարելի է մարգարէ դառնալ ու հետեւորդներ ստեղծել։
