Պայպահանցի Նուպարի պատմութիւնը

ՖԵՐՏԱ ՊԱԼԱՆՃԱՐ

[email protected]

Հալիլ Էրհանի առաջին գիրքը լոյս տեսած էր երկու տարի առաջ եւ նիւթ կ՚առնէր Սեւ Ծովեան տարածաշրջանի հայոց յետեղեռնեան պատմութիւնը։ Ան այս անգամ ընթերցողներուն կը ներկայանայ իր մեծ հօր ողբերգական կեանքը նկարագրող յուշագրութիւնով մը։ «Սեւ Ծովի Մէջ Հայ Որբ Մը՝ Պայպահանցի Նուպարը» խորագրեալ գիրքի էջերուն մէջ հեղինակը կը պատմէ Համիտեան զօրագունդերու կատարած վայրագ սպանութիւնը, որուն զոհ գացած էին տարածաշրջանի հայերն ու յոյները։ Այսպէս իր մեծ հայրը հազիւ խղճի տէր թուրք զինուորի մը՝ Քըլըչօղլու Հալիլի կողմէ փրկուած է եւ դարձած վերապրող մը։ 1890-ին ծնած այդ որբուկի ողբերգական կեանքը կ՚աւարտի 1977-ին երթեւեկի առկածով մը։

Հալիլ Էրհան լոկ շարժանկարի դերասան Նուպար Թէրզիեանի նմանութեան պատճառաւ զինք կը կոչէ Նուպար։ Իսկ անոր իրական անունը ոչ ոքի ծանօթ է։ Այս առթիւ զրուցեցինք Պայպահանցի Նուպարի թորան հետ իր մեծ հօր տխուր պատմութենէն մեկնելով մինչեւ իսլամացուած հայերու պատմութեան հասնող ենթահողի մը վրայ։

Ֆերտա Պալանճար- Կրնա՞ք պատմել այս գիրքի ոդիսականին մասին։ Ի՞նչ դրդումներով սկսաք նման աշխատութեան մը։

Հալիլ Էրհան- Իրականութեան մէջ կրնամ ըսել որ ամէն ինչ սկսաւ մեծ հօրս մուրճերով։ Այն մուրճերը՝ որոնցմով ինք քար կը տա­շէր եւ բա­նակի զի­նուո­րու­թեան ժա­մանակ լման երեք տա­րի անոնցմով քա­րեր կոտ­րած էր եւ ապա չէր բաժ­նուած այդ գոր­ծիքնե­րէն։ Նոյ­նիսկ խեղ­դա­մահ ըլ­լա­լու փոր­ձանքին հետ դէմ առ դէմ մնա­ցած պա­հուն չէր լքած այդ ծանր բե­ռը։ Քար տա­շելու ծա­ռայող մուրճ ու բրիչ, ան­կիւնա­չափ մը եւ կռան մը։ Իրա­կանու­թեան մէջ այս բո­լորը մեծ հօրս ու­նե­ցուած­քին ամ­բողջու­թիւնն էին։ Ման­կութեան տա­րինե­րէս ի վեր իմ ու­շադրու­թիւնս սե­ւեռած եմ աշ­խա­տաւոր­նե­րուն, շի­նարար­նե­րուն ձեռ­քի վար­պե­տու­թեամբ օրա­պահի­կը ապա­հովող­նե­րու աշ­խա­տան­քին։ Մեծ հայրս իմ շրջա­պատի մէջ հան­դի­պած ամե­նաաշ­խա­տասէր անձն էր։ Խիստ հա­մեստ էր նաեւ, եր­բեք չէր ձանձրա­նար ան­չա­փահաս­նե­րու ան­վերջա­նալի հար­ցումնե­րէն։ Համ­բե­րու­թեամբ կը պա­տաս­խա­նէր իրեն ուղղուած ամ­բողջ հար­ցումնե­րը։ Տձեւ, կարծր ժայ­ռա­բեկոր­նե­րը այնքան վար­պե­տու­թեամբ կը տա­շէր, որ հիացու­մով կը դի­տէի զինք։ Կը հարցնէի թէ այդ գոր­ծիքնե­րը ուրկէ ճա­րած է։ Եւ ան ամէն ան­գա­մուն մեծ համ­բե­րու­թեամբ կը պատ­մէր գոր­ծիքնե­րու պատ­մութիւ­նը։ Այդպէ­սով իմա­ցած էի իր լման երեք տա­րիներ տե­ւած բա­նակի ծա­ռայու­թիւնը, աշ­խա­տան­քի ճամ­բա­րի դա­ժան կեան­քը, այդ պայ­մաննե­րու մէջ զո­հուած իր ըն­կերնե­րը։ Այս պատ­մութիւ­նը ընդմիշտ կրկնուեցաւ մին­չեւ որ ես հա­սայ պա­տանու­թեան 15-16 տա­րեկա­նի սահ­մաննե­րուս։ Շատ ցնցուած էի իր մա­հը լսե­լով։ Այդ տա­րի ու­սա­նող էի Իս­թանպու­լի մէջ եւ հա­զիւ շա­բաթ մը ու­շա­ցու­մով լսե­ցի մեծ հօրս եր­թե­ւեկի առ­կա­ծի մը զոհ եր­թա­լու գոյ­ժը։ Ահա­ւասիկ այդ ժա­մանակ որո­շեցի մեծ հօրս պատ­մութիւ­նը գրի առ­նե­լու մա­սին։ Այսպի­սի մէ­կու մը կեան­քը պէտք չէր որ անի­մաց մնար։ Մեծ հայրս զար­մա­նալիօրէն կը նմա­նէր բո­լորին ծա­նօթ դե­րասան Նու­պար Թէր­զիեանին։ Այդ նմա­նու­թիւնով ես Նու­պար անու­նը վայ­լե­ցու­ցի մեծ հօրս։

Ֆ.Պ.- Ձեր նման ըն­տա­նիքին ար­մատնե­րը որո­նող­նե­րը շատ ան­գամ լուրջ դժուարու­թիւննե­րու կ՚են­թարկուին Անձնա­գիրե­րու Գրա­սենեակ­նե­րուն մէջ։ Դուք ին­չե՞ր ապ­րած էք։

Հ. Է.- Մեծ հայրս մին­չեւ որ զի­նուո­րու­թեան տա­րիքը հաս­նի անձնա­գիր ալ չէ ու­նե­ցած։ Այդ տա­րինե­րուն գիւ­ղե­րու մէջ ապ­րողնե­րը առ­հա­սարակ կա­նոնա­ւոր գրան­ցումներ չեն ու­նե­ցած։ Այս վի­ճակը 1930 նոյ­նիսկ 40-ական տա­րեթի­ւեր այսպէս շա­րու­նա­կուե­ցաւ։ Ան­շուշտ մեծ քա­ղաք­նե­րու մէջ բնա­կող­նե­րու հա­մար չէ այս խօսքս։ Նոյ­նիսկ ես հա­զիւ նա­խակրթա­րան յա­ճախած տա­րինե­րուս անձնա­գիրի մը տի­րացայ։ Մայրս ու հայրս ալ հա­զիւ այդ առ­թիւ պաշ­տօ­նապէս ամուսնա­ցած եղան։ Հայրս պատ­ժա­տու­գանքէն խու­սա­փելու հա­մար զիս եւ քոյրս եր­կո­րեակ ըլ­լա­լով յայտնած է։ Այս բո­լոր կը պատ­մեմ բա­ցատ­րե­լու հա­մար թէ այդ պաշ­տօ­նական տուեալ­նե­րը շատ ան­գամ ճշմար­տութեան չեն հա­մապա­տաս­խա­ներ։ Վստա­հելի աղ­բիւրներ չեն եր­բեք։ Իսկ իրո­ղու­թիւնը շատ ան­գամ գիր­քին մէջ պատ­մուածին նման է։ Հօ­րեղ­բայրս խօսք մը ու­նէր կ՚ըսէր թէ՝ «Եթէ մէ­կը պի­տի սպա­նես լաւ կ՚ըլ­լայ որ գիւ­ղը սպա­նես։ Հետ­քը իսկ չեն կրնար գտնել։ Քա­ղաքին մէջ թաք­նուիլը դժուար է»։

Ֆ.Պ.- Իսկ ձեր ըն­տա­նիքին մէջ այս նիւ­թը պրպտել­նուդ դէմ եկող­ներ եղա՞ն։

Հ. Է.- Լուրջ առար­կութիւն մը չեմ տե­սած։ Իրա­կանու­թեան մէջ ամէն մարդ գի­տէ այս պատ­մութիւ­նը, բայց ընդհան­րա­պէս չեն խօ­սիր։ Շատ լսած եմ «տղաս մենք իրա­կանու­թեան մէջ դու­րի մու­սուլման­ներ ենք» խօս­քը։ Ան­շուշտ կայ նաեւ տնտե­սական եւ ըն­կե­րաբա­նական գոր­ծօններ ալ։ Շատ են «մենք թուրք եւ մուսլու­ման ենք» ըսող­նե­րը։ Միւս կող­մէն կար նաեւ «ի՞նչ պէտք կայ» հարցնող­ներ։ Բայց նիւ­թը մեր ըն­տա­նիքին մէջ շատ ար­ծարծուած է հե­տեւա­բար լուրջ ան­հանգստու­թիւն մը չէ պա­տահած։

Ֆ.Պ.- Իսկ ձեր մեծ հայ­րը բա­ներ մը պատ­մած է՞ իր ան­ցեալին մա­սին։

Հ. Է.- Խեղ­ճը բան մը չէր գի­տեր որ պատ­մէ։ Զինք խնա­մող­նե­րը ինչ որ պատ­մած են, դէպ­քե­րը որ­քան որ խե­ղաթիւ­րած են հա­զիւ այդքա­նը գի­տէր։ «Ըն­տա­նիքս մե­ռեր է չեմ գի­տեր ին­չու» կ՚ըսէր։ Իսկ Հա­լիլ հօ­բարը ով էր այդ ալ ոչ ոք գի­տէր։ Միայն գի­տէինք որ Հա­լիլը զի­նուո­րի փախստա­կան մըն է։

Ֆ.Պ.- Դար­ձեալ գիր­քէն գի­տենք որ մեծ հայ­րի­կի ըն­տա­նիքէն առա­ջին կար­գի ոչ մէկ հա­րազատ մնա­ցած է։ Իսկ երկրորդ երկրորդ կար­գի հա­րազատ­ներ կա­յին ար­դեօ՞ք։

Հ.Է.- Միջ­նա­կար­գի տա­րինե­րէս ի վեր այս հար­ցումնե­րուն պա­տաս­խաննե­րը կը փնտռեմ։ Գիր­քին մէջ նշուած բո­լոր վայ­րե­րը այ­ցե­լած եմ։ Տա­րեց­նե­րուն շատ հար­ցուցի, բայց եր­բե­ւիցէ առա­ջին կար­գի ազ­գա­կանի մը հետ­քը չեմ գտած։

Ֆ.Պ.-Իս­լա­մացուած հա­յերու վե­րաբե­րեալ բա­նաւոր պատ­մութիւննե­րու զա­նազան օրի­նակ­նե­րուն մէջ կը հան­դի­պինք խտրա­կանու­թեան պատ­մութիւննե­րուն։ Թուրքի անունն ալ կրեն, իս­լամ կրօն­քի պա­հանջներն ալ գո­հաց­նեն, միշտ խտրա­կանու­թեան օրի­նակ­նե­րու հան­դի­պած կ՚ըլ­լան։ Ձեր մեծ հայրն ալ նման խտրա­կանու­թիւններ ապ­րած է՞։

Հ.Է.- Մեծ հայրս նման երեք տա­րի շի­նարար­նե­րու խումբին մէջ ծա­ռայած է։ Բա­նակի ամե­նածանր ծա­ռայու­թեան եղա­նակն էր այդ։ Նշեալ չորս տա­րինե­րու ըն­թացքին քար կրած, քար տա­շած ցնցո­տիներ հա­գած է։ Զուար­ճա­խօս անձ մը եղած է մեծ հայրս։ Այդ պատ­ճա­ռաւ ալ ամե­նադ­ժուար պայ­մաննե­րու տակ իսկ յա­ջողած է իր շուրջ ըն­կե­րական մի­ջավայր մը ստեղ­ծել։ Մնաց որ այդ պայ­մաննե­րու տակ «ես իս­լամ եմ» ըսելն ալ նշա­նակու­թիւն մը չու­նի։ Եթէ ըն­տա­նեկան ար­մատներդ չես կրցած փաս­տել, ուղղա­կի շի­նարար­նե­րու գունդին կ՚ու­ղարկուիս։ Թուրքե­րը կամ մու­սուլման­նե­րը ուղղա­կի ճա­կատ կ՚ու­ղարկուէին։ Իսկ մնա­ցեալ­նե­րը շի­նարա­րու­թեան զօ­րախումբեր։ Մեծ հայրս ոչ զի­նավար­ժութիւն տե­սած է, ոչ ալ զէնք։ Կեան­քը ան­ցեր է Կի­րեսունցի Քա­միլ մակ­դի­րով։ Վեր­ջա­պէս գիւ­ղի մէջ մեզ Կի­րեսունցի Քա­միլենք կը կո­չեն։

Ֆ.Պ.- Իսկ ինք կեան­քի որե­ւէ մէկ հա­տուա­ծին փոր­ձած է ար­դեօ՞ք իր շա­րաւիղ­նե­րը գտնել։

Հ.Է.- Ո՛չ, նման որո­նու­մի մը կա­րիքը չէ զգա­ցած։ Ան հա­մակեր­պած էր եղե­լու­թեան։ Անոր հա­մար կա­րեւոր եղա­ծը կեան­քը գե­ղեց­կացնել էր միայն։ Մարդկանց օգ­տա­կար ըլ­լալ, պի­տանի գոր­ծեր տես­նել եւ բո­լոր արա­րած­նե­րու նկատ­մամբ գուրգու­րանք տա­ծել։ Կնո­ջը ազ­գա­կան­նե­րը իր ալ ազ­գա­կան­նե­րը կը հա­մարէր։ Ամ­բողջ կեան­քիս ըն­թացքին զինք օրի­նակե­ցի։ Անոր նմա­նելու ձգտե­ցայ։