Պատերազմը՝ իրանեան ճակատին վրայ
սեւանտէյիրմենճեան
Վ աղուց արդէն մոռցուած հեղինակի մը նոյնքան մոռցուած մէկ վէպը «Համազգային»ի հրատարակչատան կողմէ դրուած է գրասէրներու սեղանին։ Խօսքը կը վերաբերի Լեւոն Մեսրոպի «Ֆրէտ Հարթման եւ Տատա Ռօսթէմ» վէպին, որ առաջին անգամ որպէս թերթօն տպագրուած է «Հայրենիք» ամսագիրին մէջ, Օգոստոս 1937-էն սկսեալ։ Ապա որպէս թերթօն վերահրատարակուած է Պէյրութի «Ազդակ»ին մէջ, 1988-1989-ին։ Ուրեմն, գիրքը առաջին անգամ է որ մեզի կը հասնի առանձին հատորով մը։
Քանի մը կենսագրական գիծ հեղինակէն։ Լեւոն Մեսրոպ (Մեսրոպեան) ծնած է 1880-ին, Պոլիս։ Կրթութիւնը ստացած է ծննդավայրին մէջ՝ աւարտելով Սահակեանը, Կեդրոնականն ու Ռոպերթ քոլեճը։ Մեկնած է Եւրոպա, պատերազմէն ետք ալ վերջնականապէս հաստատուած է Փարիզ։ Միջոց մը զբաղած է գորգի վաճառքով, ետքը նուիրուած գրականութեան։ Պոլսահայ, ապա ֆրանսահայ մամուլին ու ԱՄՆ-ի «Հայրենիք»ին մէջ հրատարակած է վիպակներ, բանասիրական աշխատանքներ, վէպեր, որոնցմէ անջատ հատորներով լոյս տեսած են «Զարի», «Հաշիշին», «Քերպելայի գիշերները» եւլն.։ Ունի նաեւ ուսումնասիրութիւններ «Քիւրտիստան եւ քիւրտեր», «1915- Աղէտ եւ վերածնունդ», «Տէր Զօր»։ Պարսկերէն բնագիրէն հայերէնի թարգմանած է Օմար Խայեամի քառեակները։ Մահացած է 1960-ին։
«Ֆրէտ Հարթման եւ Տատա Ռօսթէմ» վէպին իրադարձութիւնները տեղի կ՚ունենան Իրանի Քրմանշահ քաղաքին մէջ ու անոր շրջակայքը։ Առաջին աշխարհամարտի շեմին քաղաքին օտար բնակիչները, որոնք ընդհանրապէս եւրոպական տարբեր ընկերութիւններու ներկայացուցիչներն են, կ՚ապրին խաղաղ կեանքով մը։ Անոնցմէ է Ֆրէտ Հարթման, որ կը զբաղի գորգի վաճառականութեամբ։ Քօհը Սեահի Քօլեահի ցեղը, որ գորգավաճառներու կիզակէտին յայտնուած ընկերութիւն մըն է, սահմանադրական պայքարի ժամանակ Քրմանշահի նահանգապետին դէմ ըմբոստացած հաւաքականութիւն մըն է։ Հարթման գործի բերմամբ լաւ յարաբերութիւններ կը մշակէ Քօլեահի ցեղին հետ, նոյնիսկ կը նշանուի ցեղի իշխանուհիին՝ Սիննային հետ։
Դէպքերը կը սկսին այլ ընթացք մը առնել երբ հեռաւոր այս կողմերը կը հասնի պատերազմի կոչը։ Ֆրէտ Հարթման, որ ի մօրէ հայ ու ի հօրէ զուիցերացի է, կը կողմնորոշուի դէպի գերմանացիները, որոնք իրենց թուրք դաշնակիցներուն հետ մտադիր էին Իրանի ճամբով անցնիլ ու հասնիլ մինչեւ Աֆղանստան։ Ո՚չ միայն Քրմանշահի, այլ ողջ Իրանի հասարակութիւնը կը յայտնուի տարբեր ջամբարներէ ներս։ Թրքօ-գերմանական բանակներու ճամբան հարթեցնելու համար Իրան կը փութան եւրոպացի այլ գործիչներ եւս, որոնք կը կազմակերպուին Ասիական դաւադիրներ անուան տակ։
Վէպը այս կէտէն ետք դաւադրութիւններու, ներքին պայքարներու թատերաբեմի մը կը վերածուի, մանաւանդ որ գերմանասէր Հարթմանի նշանածին՝ Քօհը Սեահի ցեղախումբը հակագերմանական ջամբարին մէջ յայտնուած էր, նկատի ունենալով նաեւ Քրմանշահի նահանգ-
ապետին գերմանական ուղղութեան հետեւիլը։
Կայ տեղ մը, ուր Հարթման կ՚ապրի դիրքորոշումի փոփոխութիւն մը։ Ինքն ու հաւատարիմ բարեկամը՝ Տատա Ռօսթէմ թրքօ-գերմանական զէնքի դէպի Իրան փոխադրութիւնը կազմակերպելու համար կ՚անցնին սահմանը ու կը հասնին Պաղտատ։ Օթթօ Էօլման, որ քանի մը թուրք սպաներու հետ կը հսկէ զէնքի փոխադրութիւնը, իր հետ ունի հայ ընտանիք մը, որ բերած է Միջագետքէն, աւելի յստակ Ուրֆայէն՝ զանոնք փախցնելով ահաւոր կոտորածէն։ Հարթման առաջին անգամ այստեղ է որ կը լսէ իր վաղամեռիկ մօր լեզուն՝ հայերէնը։ Արեան կանչը, այդ ընտանիքին ողբերգութիւնը հոգեփոխութիւն մը կը ստեղծէ իր մէջ։ Էօլման Ուրֆայի ինքնապաշտպանութեան ու կոտորածին դրուագները ամբողջութեամբ արձանագրած է իր օրատետրին մէջ, զոր կը տրամադրէ Հարթմանին։
Այդ պահէն ետք Հարթման կը վերածուի ահաւոր այս ոճիրը կազմակերպած յանցագործներուն՝ թրքօ-գերմանական բանակին թշնամին։ Նախ կը գործէ ծածկաբար, ապա բացայայտօրէն։ Իր հարազատներով կը հալածէ թրքական զինուորական պատուիրակութիւնը՝ մինչեւ Խորասանի Մէշէտ ուխտավայրը, որ կը գտնուի Աֆղանստանի սահմանի մերձակայքին։ Հուսկ, Հարթման ու զինակիցները կը յաջողին վրէժխնդիր ըլլալ յանուն մարդկային արդարութեան ու կը սպաննեն իրենց հակառակորդները, զէնքերը կը յանձնեն թրքօ-գերմանական բանակներուն դէմ պայքարող իրանեան ցեղերուն։ Վէպը կ՚ունենայ երջանիկ աւարտ. Հարթման կ՚ամուսնանայ Սիննային հետ, կ՚ունենան զաւակներ։ Իր զինակիցները եւս խաղաղ կեանք մը կը կերտեն։
Լեւոն Մեսրոպին վէպը, ինչպէս յառաջաբանին մէջ գրած է Յարութիւն Քիւրքճեան, «գրուած է վառվռուն, կենդանի հայերէնով մը… Գրուած է՝ կարծես փաստելու համար, որ ընթերցում կոչուած զբաղումը հաճելի բան է, կամ կրնայ ըլլալ։ Կերպարներուն բազմազանութիւնը, անոնց իրարու հետ ունեցած յարաբերութիւններուն կենսունակութիւնը ընթերցողը կ՚առնէ այդ ուրոյն աշխարհէն ներս, ուր Արեւելքին գունագեղութիւնը, մարդկային յարաբերութիւններուն նահապետական ծանրութիւնը, մանաւանդ վայրերուն հարուստ ելեւէջումները պատկերուած են հարազատութեամբ։ Լեւոն Մեսրոպ գիտէ վայրերը, կը ճանչնայ իր հերոսները ու շինծու ջանքեր չի թափեր ապահովելու համար պատումին ճշմարտացիութիւնը։
Հայոց ցեղասպանութիւնը թէեւ կը նկարագրուի հարեւանցիօրէն, սակայն կ՚ունենայ էական նշանակութիւն՝ 180 աստիճան փոխելով գլխաւոր հերոսին՝ Հարթմանին ողջ էութիւնը։ Պէտք է գիտնալ, որ Լեւոն Մեսրոպ ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան մէջ եւս ունի իր ուրոյն ներդրումը։ Հետեւաբար վէպին մէջ երեւցող այդ դրուագները եւս բոլորովին զուրկ չեն հաւաստիութենէ։
Ուրախալի է որ Լեւոն Մեսրոպի գործը կը դրուի վերստին գնահատումի առիթի մը առջեւ, սակայն մաղթելի էր նաեւ, որ գիրքին հրատարակութիւնը ըլլար աւելի խնամեալ, սրբագրումի ու գրաշարումի աշխատանքը կատարուէր աւելի բարեխղճօրէն, որպէսզի վրիպակներէ հնարաւորինս զերծ մնար այս ողջունելի հրատարակութիւնը։
«Ֆրէտ Հարթման եւ Տատա Ռօսթէմ»
Լեւոն Մեսրոպ
Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» հրատարակչատուն
Պէյրութ, 2016
463 էջ
