Պատերազմը ինչպէ՞ս մօտեցաւ

Այս յօդուածը լոյս տեսած է պատերազմը սկսելէն առաջ, 14 Սեպտեմբեր 2023-ին, Ար­թը Կեր­չե­ք կայքէջին վրայ։ Այստեղ կը ներկայացնենք թարգմանաբար։

ԱՐԻՍ ՆԱԼՃԸ

Հետզհետէ աւե­լի լսե­լի կը դառ­նայ Հա­յաս­տա­նի դրան առ­ջեւ պա­տերազ­մի թա­կոցը։ Ատրպէյ­ճան նոյն պա­հուն, թէ Հա­յաս­տա­նի եւ թէ Ար­ցա­խի սահ­մաննե­րուն զի­նու­րա­կան կու­տա­կում կը կա­տարէ։ Այդ կու­տա­կու­մի հետ միասին շրջա­նառու­թեան դրո­ւած է նաեւ քա­րոզար­շաւ մը։ Երե­ւոյ­թը կը յու­շէ նա­խորդ փոր­ձե­րը, ուր Ատրպէյ­ճան նման ռազ­մա­վարու­թիւնով պա­տերազմ հրահ­րե­լէ ետք աշ­խարհին կ՚աղա­ղակէր Հա­յաս­տա­նի յար­ձակման մա­սին սու­տե­րով։ Ըստ երե­ւոյ­թի ալիեւի իշ­խա­նու­թիւնը Ռու­սաստա­նի զօ­րակ­ցութիւնն ալ ապա­հովե­լով պի­տի փոր­ձէ մին­չեւ տա­րեվերջ նոր պա­տերազ­մի մը։

Յի­շենք թէ ան­ցեալին Սեպ­տեմբեր եւ Հոկ­տեմբեր ամիս­նե­րը սահ­մա­նագ­ծի բա­խումնե­րու ամե­նաս­րած շրջան­նե­րը եղած են։

Ալիեւի իշ­խա­նու­թիւնը այս շա­բաթ ան­գամ մը եւս փոր­ձեց ռու­սա­կան Կար­միր Խա­չի մար­դա­սիրա­կան բեռ­նա­կառ­քե­րու կող­քին իր զօր­քերն ալ ձե­ւացեալ բնա­պահ­պաններ ըլ­լա­լով Ստե­փանա­կերտ ու­ղարկել։ Թէեւ այդ փոր­ձը այս ան­գամ ձա­խողե­ցաւ, բայց ան չի նշա­նակեր որ յա­ջորդ դա­ւադ­րութիւննե­րը կան­խո­ւած են։

Ալիեւ եր­կար ժա­մանա­կէ ի վեր զգու­շութեամբ կը ծրագ­րէ այս օրե­րու ռազ­մա­վարու­թիւնը։ Ան գի­տէ, որ մի­ջազ­գա­յին կա­ռոյցնե­րու հա­ւանա­կան հա­կազ­դե­ցու­թիւննե­րը կան­խել կա­րելի է կա­շառ­քի մի­ջոցով։

Ան ինչպէս որ հա­ւատա­րիմ չէր մնա­ցած իր նա­խորդ պայ­մա­նաւո­րուա­ծու­թիւննե­րուն, ենթարկուելու այժմ ալ մտա­դիր չէ Ռու­սիոյ ճնշու­մով ստո­րագ­րած զի­նադա­դարի պայ­մաննե­րուն։

Պար­տինք տես­նել թէ Ռու­սիա հետզհե­տէ կա­րիք ու­նի Թուրքիոյ եւ Ատրպէյ­ճա­նի աջակ­ցութեան։ Նաեւ նկա­տի ու­նե­նանք, որ Ատրպէյ­ճան Ռու­սաստա­նի մէջ աւե­լի ազ­դե­ցիկ լո­պի ու­նի բաղ­դատմամբ Հա­յաս­տա­նի։ Եւ­րո­պայի հետ կնքո­ւած կա­զամա­տակա­րար­ման հա­մագոր­ծութիւննե­րը, Ռա­պինե­րու հա­մաշ­խարհա­յին հա­մագու­մա­րի Պայ­քո­ւի մէջ կա­յացու­մը, Փու­թի­նի հետ յա­ճախա­կի հե­ռախօ­սազ­րոյցնե­րը Ատրպէյ­ճա­նի դիր­քը ալ աւե­լի ու­ժե­ղաց­նող գոր­ծօններ են։

Յու­սամ թէ կը սխա­լիմ, բայց եթէ Ալիեւ իր նա­խորդ գոր­ծե­լաոճը կրկնէ պա­տերազ­մը ան­խուսա­փելի կը դառ­նայ։ Հա­յաս­տա­նի Հիւ­սիս Արեւմտեան հա­տուա­ծի վրայ կա­տարո­ւած յար­ձա­կու­մին միաժա­մանակ պի­տի յա­ջոր­դէ Ար­ցա­խի ուղղո­ւած յար­ձա­կու­մը։ Նման գոր­ծո­ղու­թիւնը ան­գամ մը եւս բա­զում կեան­քե­րու կո­րուստին պատ­ճառ պի­տի դառ­նայ։

Այստեղ թե­րեւս ալ հա­ւասա­րակշռող ազ­դակ մըն է Իրա­նի յայ­տա­րարու­թիւնը, ուր կ՚ըսո­ւի թէ «Իրան պի­տի մի­ջամ­տէ, եթէ մի­ջազ­գա­յին սահ­մաննե­րու ուղղեալ յար­ձա­կում մը կա­տարո­ւի»։

Այս ընդհա­նուր պատ­կե­րին մէջ Փա­շինեան Ռու­սիոյ Հա­յաս­տա­նի պաշտպա­նու­թեան հա­մար պա­հանջնե­րը դի­մագ­րա­ւելու գոր­ծին մէջ թե­րացած ըլ­լա­լուն պատ­ճա­ռաւ հա­յեաց­քը ուղղած է դէ­պի արեւ­մուտք։ ԱՄՆ-ի հետ կա­տարո­ւած զի­նավար­ժութիւննե­րը այդ հա­կու­մի ապա­ցոյցն է։ Միացեալ Նա­հանգնե­րէն փոք­րա­թիւ զօ­րամա­սի մը ու­սուցո­ղական բնոյ­թով զօ­րավար­ժութիւն կա­տարե­լը չի նշա­նակեր թէ ԱՄՆ Հա­յաս­տա­նի կող­քին է։

Վեր­ջա­պէս ան­ցեալի փոր­ձե­րը պատ­կե­րացում մը կրնան տալ ԱՄՆ-ի օգ­նութե­նէն յոյ­սեր սնու­ցե­լու անի­մաս­տութեան։ Անոր Ըրա­քի, Աֆ­ղանստա­նի, Սու­րիոյ կամ Ուկրա­նիոյ ուղղեալ մի­ջամ­տութիւննե­րը ի՞նչ նպաստ բե­րած են այդ եր­կիրնե­րուն։ Կ՚ար­ժէ ան­գամ մը եւս մտա­ծել այս մա­սին։

Այս դրու­թեան մէջ Հա­յաս­տան անե­լի մատ­նո­ւած կ՚երե­ւի։ Յու­սամ թէ կը սխա­լիմ։

Թէեւ արեւմտեան եր­կիրներ վեր­ջերս թափ տո­ւած են Հա­յաս­տա­նի մէջ իրենց դի­տորդնե­րու եւ դի­ւանա­գիտա­կան աշ­խա­տանքնե­րուն։ Բայց ամէն առի­թով կը նշեն հե­տեւեալը. «Հա­ւանա­կան բա­խու­մի մը պա­րագա­յին տեղ­ւոյն վրայ եւ շտապ տե­ղեկու­թիւն ապա­հովե­լու եւ պա­հին հա­կազ­դե­լու հա­մար»։

Հա­յաս­տա­նի վար­չա­պետ Փա­շինեան նա­խորդ շա­բաթ տե­սակ­ցե­ցաւ Էր­տո­ղանի հետ։ Այդ տե­սակ­ցութիւ­նը Հա­յաս­տա­նի հա­սարա­կու­թե­նէ ներս տար­բեր բնոյ­թով մեկ­նա­բանու­թիւննե­րու պատ­ճառ դար­ձաւ։ «Եթէ Ռու­սիա Հա­յաս­տա­նի կող­քին չէ, Ատրպէյ­ճա­նի հետ խնդիր­նե­րը պէտք է լու­ծո­ւին Թուրքիոյ մի­ջոցաւ»։ Տե­սու­թիւնը եզ­րա­կաց­նողնե­րը կը խոր­հին թէ Փա­շինեան լու­ծումը կ՚ակնկա­լէ Էր­տո­ղանէն։

Հա­յաս­տա­նէն քա­նի մը լրագ­րողներ ին­ծի ալ այս ուղղու­թիւնով հար­ցումնե­րոդ դի­մած են։

Երա­նի թէ ճիշդ ըլ­լան այս կան­խա­տեսումնե­րը, բայց ես չեմ կար­ծեր թէ Էր­տո­ղանի վար­չա­կար­գը եւ այս պա­հուն Թուրքիան կա­րենան օժան­դա­կել Հա­րաւա­յին Կով­կա­սի մէջ որե­ւէ հաշ­տեցման ծրագ­րի։

Թուրքիա ար­դէն ամէն առ­թիւ կը յայ­տա­րարէ թէ պի­տի զօ­րակ­ցի Ատրպէյ­ճա­նին։ Միւս կող­մէ Ալիեւ եւ Էրտղա­նի մի­ջեւ յա­ճախ նշո­ւած աւագ եւ կրտսեր եղ­բայրի դե­րերը կար­ծես փո­խուած ըլ­լան։

Ատրպէյ­ճանցի խորհրդա­կան­ներ եւ ար­տա­քին Գոր­ծոց Նա­խարա­րու­թիւնը Աղ­տա­մի ճամ­բով առա­ջար­կո­ւած օգ­նութեան մեր­ժումէն ետք Ար­ցա­խահա­յու­թեան հաս­ցէագ­րե­լով ըսին թէ «Կը մեր­ժեն թուրքի հա­ցը»։ Ատրպէյ­ճանցի­ներ այս լսե­լով զար­մա­ցած կը հարցնէին «Ազե­րինե­րը երբ սկսան իրենք զի­րենք թուրք հա­մարել»։

Այ­սինքն թրքու­թիւնը եւ որո՞ւն աւե­լի շատ թուրք ըլ­լա­լը կամ ո՞ր լե­զուին աւե­լի թրքե­րէն ըլ­լա­լը բա­նավէ­ճի նիւթ դար­ձած կ՚երե­ւի։

Բնա­կան է, Թուրքիոյ մէջ վե­րաձե­ւաւո­րուած ազ­գայնա­կանու­թեան մէջ այս հար­ցադրումն ալ ինքնա­բերա­բար կը յայտնո­ւի։

Աւագ եւ կրտսեր եղ­բօր դե­րակա­տարու­թեան մէջ աւա­գի դե­րը կա­խեալ է փո­ղի ու­ժէն։ Բո­լորս գի­տենք թէ վեր­ջին եր­կու տա­րինե­րուն փո­ղը Ատրպէյ­ճա­նէն կու գայ։

2021-ի տո­ւեալ­նե­րով Ատրպէյ­ճա­նի Թուրքիոյ ուղղեալ ներդրու­մը 19,8 մի­լիառ ԱՄՆ տո­լար է։ Իսկ Թուրքիոյ ներդրու­մը 14 մի­լիառ տո­լար։ Ատրպէյ­ճա­նի ներդրումնե­րու կա­րեւոր մէկ մա­սը ու­ղո­ւած է Թուրքիոյ արե­ւելեան շրջան­նե­րուն, այլ խօս­քով Էր­տո­ղանի կա­ռավա­րու­թեան ան­տե­սած հա­տուա­ծին։

Ալիեւի իշ­խա­նու­թիւնը Թուրքիոյ նա­խագա­հական ընտրու­թիւննե­րուն մի­ջամ­տեց Սի­նան Օղա­նին մի­ջոցաւ։ Այս վեր­ջի­նին ամե­նաշատ ձայ­ներ հա­ւաքած քա­ղաքն ալ Իգ­տիրն էր։ Ալիեւ ան­ձամբ խոս­տո­վանե­ցաւ, որ Ար­ցա­խի պա­տերազ­մը կը ծրագ­րէր իր երի­տասար­դութեան տա­րինե­րէն։ Հա­յաս­տան դժո­ւար շրջան մը կը բո­լորէ հա­ւանա­կան պա­տերազմ մը երկրին կրնայ պար­տադրել նոր հա­ւասա­րակշռու­թիւններ։ Ռու­սաստան Թե­րեւս ալ Հա­յաս­տաը կը ստի­պէ Պե­լառու­սի նման դիր­քի մը մատ­նո­ւելու։ Հա­յաս­տան չի կրնար խու­սա­փիլ իր աշ­խա­րահագ­րա­կան դիր­քի պար­տադրանքնե­րէն։ Երկրի խա­ղաղու­թիւնը ապա­հովե­լու հա­մար ստի­պուած է թէ Թուրքիոյ եւ թէ Ատրպէյ­ճա­նի հետ հա­մերաշ­խութիւն ապա­հովե­լու։

Ալիեւ մին­չեւ այ­սօր կանգ չէ առած եւ աս­կէ վերջ ալ չեմ յու­սար թէ կանգ առ­նէ։ Ար­ցա­խի ուղղեալ զի­նուո­րական յար­ձա­կու­մով մը գո­յանա­լիք մարդկա­յին կեան­քի կո­րուստնե­րը Հա­րաւա­յին Կով­կա­սի քա­ղաքա­կան առաջ­նորդնե­րուն հա­մար լոկ թո­ւան­շաններ են։

(Ար­թը Կեր­չե­քէ թարգմանուած)