Պատերազմի անդրադարձը գրականութեան մէջ
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Պատերազմները իրենց բնոյթին բերմամբ, համապարփակ պատումներով կ՚անցնին պատմութեան էջերուն։ Կը խօսուի յաղթանակներու կամ պարտութիւմններու մասին։ Կը յիշուին հրամանատարները, անոնց քաջագործութիւնները կամ ռազմավարական յատկութիւնները։ «Հանիպալ որ Քարթաճան նուաճեց, գոնէ խոհարար մը չունէ՞ր իր կողքին» կը հարցնէ անուանի թատերագիր Պերթոլտ Պրեխտ։ Ո՛չ, պատմագրութեան մէջ կ՚անտեսուին անհատները։ Չեն խօսուիր անոնց սխրանքները։ Քանզի պատմիչները հովանաւորողները իշխաններն են, այլ ոչ անոնց քաղաքական նկրտումներուն համար զոհուածները։
Արդարեւ պատերազմներու բոլոր մասնակիցները, անկախ թէ յաղթական տուն վերադարձան թէ պարտուած, եւ նոյնիսկ չարժանացան վերադառնալ, անխտիր հերոսներ են բոլորն ալ։ Այդ առումով ալ արժանի են պատշաճ յիշատակման։ Այդ պահուն գործի կը լծուի գրականութիւնը եւ կը վերացնէ հերոսները անտեսանելի դարձուցած քօղը, ընթերցողին կը մատուցէ անտեսուած հերոսներու ամբողջութեան մէջ համարուած, հետեւաբար աննկատ մնացած իւրաքանչիւր կեանք, երազ, յոյս ու հաւատքէ բաղկացած մարդը։
Արցախեան առաջին պատերազմի աւարտին ինք եւս զինուորական Անդրանիկ Արշակեանն էր որ «Մահ չիմացեալ մահ, մահ իմացեալ անմահութիւն» խորագրեալ երկհատորանի աշխատասիրութեամբ ընթըերցողին ներկայացուց ոչ միայն ռազմաճակատին ինկածներու, այլ իրենց սեփական տան մէջ զոհուած խաղաղ բնակիչներու ողբերգութիւնը։ «Երբ սկսայ այս աշխատութեան, մազերուս մէջ թել մը իսկ սպիտակ չկար, աւարտին բոլորովին ալեհեր էի» պատմած էր Արշակեան։ Անոր պատումները բոլորովին վաւերագրական բնոյթ ունէին։ Հեռու էին գրական յուզումներէ, զգացողական արտայայտութիւններէ։
Այս պահուն մեր ձեռքին ունինք Արցախեան մերօրեայ պատերազմին հատուածային մէկ վկայագրութիւնը։ Լուսինէ Աւետիսեանի խմբագրական եւ հրատարակչական ջանքերով լոյս տեսած այս 80 էջանի գողտրիկ գիրքին մէջ մէկտեղուած են Հայ Միտքի Դպրոց հայագիտական կեդրոնի արեւմտահայերէնի դասընթացքի սաներուն պատմուածքները։ Անոնք նիւթ կ՚ունենան 2020 թուի արցախեան պատերազմին հերոսական, յուզիչ, յիշարժան ու նուիրական դրուագները։
Լիանայ Գրիգորեան, Անժելա Մկրտիչեան, Ինգա Քալանթարեանի մտայղացումները խմբագրած ու հրատարակութեան պատրաստած է Լուսինէ Աւետիսեան։
«Նոր Հերոսապատում» պատմուածքներու հաւագածոյի կարեւոր յատկութիւնն է արեւմտահայերէնի դասական ուղղագրութեամբ մատուցումը։ Անշուշտ այստեղ կ՚արժէ օգտագործել «գերդասական» եզրը, քանի որ ակնարկուած ուղղագրական կանոնը կը հաւակնի մեսրոպեան գրելաոճի կիրարկումին։ Այս երեւոյթը բնականաբար աշխարհաբառ եւ մանաւանդ ալ արեւելահայերէն ընթերցողի մօտ պիտի յառաջացնէ ընկալման որոշ դժուարութիւններ, որոնց համար էջատակերուն տրուած է լրացուցիչ բացատրութիւններ։ Եւ ոչ միայն այդքանը։ Գիրքը մեզի կ՚առաջարկէ ծանօթանալ նոր բառերու կամ կրճատումներու։ Օրինակ կրնանք թուել «ՃԱԾ»ը, որ կրճատումն է Ճեպ Արձագանգ Ծածկագիր բացատրութեան, ու կը համապատասխանէ qr-code դրութեան։ Այդ միջոցաւ գիրքը կը դառնայ նաեւ ձայնաւոր։
Լուսինէ Աւետիսեան այս հրատարակութեան մէջ օգտագործած է իր իսկ բացատրութեամբ «Առաջնորդող սահմանումներ ի նպաստ դասական ուղղագրութեան կանոնարկման»։ Այս մասին ան բովանդակալից կերպով անդրադարձած էր «Երբ յայտածուում է Մաշտոցեան տրամաբանութիւնը» գրքին մէջ, 2018-ին։ Այդ կանոնը կը մերժէ գիրերու գիւտէն դարեր անց մեր տառերուն աւելացուած «օ» եւ «ֆ» ձայները, նախապատուութիւն տալով գրաբարեան «աւ» ին։ Կ՚արժէ այս նիւթի շուրջ աւելի ծաւալուն կերպով խորհրդածել, որուն համար «Ակօս»ի յաջորդ թիւերուն մէջ արատայայտուելու յօժարութիւն յայտնած է նաեւ գրաբառագէտ Լուսինէ Աւետիսեան։
