Աւագ Շաբաթ եւ Զատիկ
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Աւագ շաբաթը Մեծ Պահքի վերջին շաբաթն է, որի իւրաքանչիւր օրն ունի իր խորհուրդը, անունը, ծէսը, «կիրակի»-ն։ Օրերը հիմնականէն յայտնի են այս անուններով.
«Քոռ երկուշաբթին, Պաս երեքշաբթին, Չիք չորեքշաբթին, Աւագ հինգշաբթին,Հութի ուրբաթ օր, Զատկի շաբաթ օր՝ Սուրբ Հաղորդման օր, Քիւֆթի կիրակի»։
«Քոռ» (Շիրակում՝ «Սեւ», Գեղարքունիքում՝ «Հուշիկ, յուշիկ») երկուշաբթին ցորեն աղալու, այդու՝ ջաղացպանների օրն էր։
«Պաս» (Շիրակում՝ «Շիլ», Գեղարքունիքում՝ «Քարքաշիկ») երեքշաբթին «յիմար-իմաստունի» օրն էր. բոլորը եկեղեցի կը շտապէին՝ վիճակ հանելու. հինգ թղթի վրայ «իմաստուն» բառը կը գրէին, միւս հնգի վրայ՝ «յիմար», ապա տաս երախայ կը կանգնեցնէին, իւրաքանչիւրի ձեռքին՝ մէկական թուղթ։ Փափաք ունեցողը մտքում իղձը պահելով՝ մատնացոյց կ՚ընէ երեխուց մէկին. թէ «իմաստուն» ընկաւ, նշան է, որ իղձը պիտի իրականանայ, «յիմար»-ը տապալում կը նշանակէ։
«Չիք» չորեքշաբթին չարը, կեղտը, ցաւը, չարաչքը վերացնելու, չքելու օրն էր։ Այդ օրը օջախի կրակը չէր մարեր. հարկ էր ափսէները լուանալ, գոմը մաքրել, ուխտի գնալ որեւէ սուրբ վայր, ուր պիտի ձգէին իրենց ցաւերը։ Նոյն նպատակով Կարնոյ հայերը կէսգիշերին «ցաւիս վերջ» կ՚ըսէին եւ մինչ միւս օրուայ ժամերգութիւնը լուռ կը մնային։
Սրբավայրէն բուռ մը հող կը բերէին, ջրի մէջ կը լուծէին եւ խմել կու տային դստերին, որպէսզի նրանք շուտ ամուսնանան։ «Խուրուկ» կամ «նուակ» խոտը կ՚ուտէին, որպէսզի պասի վերջ մարմնում մնացած նշի չափ ճարպը հալուի, չքուի-գնայ։
«Չքի աչքը հանելու համար» քանի մը ձու կը ներկէին, իսկ որպէսզի «բանը կիսատ-պռատ չմնար, ոչ ալ իրենց բախտը ուրիշին գնար« եղունգների մէջտեղէն գիծ կանցնէին։
Չիք չորեքշաբթի յատկապէս կ՚աշխուժանային ամէն տեսակ չարք ու սատանայք։ Ալքերի ու մանկագող այլեւայլ չար ոգիներու ներգործութենէ խուսափելու համար ծննդկանի վերմակին ասեղներ կը շարէին եւ արթուն կը հսկէին։
Սատանաներէն ազատուելու համար զառիթափերում փայտ կը վառէին։ Գիշերը մասերուն թուփ կամ ճիւղեր տուն կը տանէին, որպէսզի փշերը պատառոտեն գիսաւոր սատանաներին։
Չիք չորեքշաբթին վնասատուններին «աղալ-չքել»-ու օրն էր։ Երկու քար միմեանց կը շփէին՝ արտասանելով.
«Չիք, չիք, մոկնը չիք, Չիք, չիք լուն չիք, Չիք, չիք, կարիճը չիք, Չիք, չիք, օձը չիք, Չիք, չիք, չարակամը չիք, Չիք, չիք, հիւանդութիւնը չիք…»։
Մէկը կը բարձրանար կտուրը, քար մը երդիկի շուրջ կը պտըտեցներ ու ձայն կու տար ցածի մարդկանց. «Աղամ, աղամ, ի՞նչն աղամ»։ Ասոնք կ՚արձագանքէին. «Մուկն աղա՜…»։ Նորէն ձայն կը հնչէր. «Աղամ, աղամ, ի՞նչն աղամ», - «Քունջ ու պուճախի տակերն աղա՜», «Օձն ու կարիճը աղա՜», «Գայլն ու աղուէսը աղա՜…»։
Աւագ հինգշաբթին արդարութեան, առատութեան օրն էր։ Մեծ Պասի ընթացքում հաւաքուած սերն ու մածունը կը լցնէին խնոցին, խնոցու վրայ գեր երախայ կը նստեցնէին՝ նրա չափ կարագ ստանալու համար, երկաթէ խաչ կը պահէին՝ չարքերին վախեցնելու համար եւ կը հարէին կարագը. չնայած պաս օր էր, այսօր ընդունելի էր։
Գլուխ չէին լուանար եւ օճառ չէին գործածեր, որ չգժուեն ու կսկիծ չտեսնեն։ Կ՚երթային դաշտերը եւ նոր ելած կանաչի կ՚ուտէին։
Ծառերի կը սպառնային, իբր եթէ բերք չտայ, կը կտրեն, մինչեւ որեւէ մէկը ծառի փոխարէն կը խոստանար, որ ծառը բերք կու տայ։
Ոտնլուայի ծէսին կարագ կը քսէին աչքերին, ձեռքերին, ոտնլուայի ջուրը կը խմէին վախը վերացնելու համար։
Տղաքը գիշերը կը մարէին մոմի լոյսերը եւ աղջկանց փէշերը ծածուկ մէկմէկու կապելով՝ կը զուարճանային, աղջիկներին կը համբուրէին։
«Հութի» («Ութի», «Յուդի», «Յուդայի») ուրբաթը սգի՝ Քրիստոսի խաչուելու օրն էր։ Ուստի գիշերը եկեղեցում էին՝ ջանալով արթուն մնալ սգի, աղօթքի, խոկման մէջ, որովհետեւ ասուել էր. «Արթուն կացէ՛ք»։
Յուդի ուրբաթը բազում «կիրակի»-ների օր էր. «ծունր չդնել, որովհետեւ Քրիստոսը խաչին է, խաչ չհանել, որովհետեւ Քրիստոսը խաչուած է, դրամ փոխ չտալ եւ չառնել, որովհետեւ Քրիստոսը դրամի համար է մատնուած, մուրճ չբանեցնել, որովհետեւ մուրճով են բեւեռել Տիրոջը, փայտ չտաշել, որովհետեւ Քրիստոսի խաչափայտը տաշել են, մազ չհիւսել՝ գլխացաւ չունենալու համար»։
Սակայն ամենէն խորհրդաւոր ծէսը հայ դարբիններուն էր. այն կը սկսէր գիշերը, երբ նրանք, կանգնած մէկ ոտքի վրայ եւ լռութեան ուխտ պահելով, 7 ամրոցէն բերուած երկաթով, որ «անժըմի» կը կոչուէր, կը պատրաստէին «ուրբաթաթուր» հմայիլները՝ մատանիներ, ապարանջաններ, կեռեր, փոքրիկ օղեր, որոնք չար աչքի դէմ էին։
Իսկ առտու կանուխ նրանք անխօս կը գնային դարբնոց եւ երեք կամ եօթ անգամ մուրճով կը հարուածէին զնդանին, որպէսզի Արտաւազդ թագաւորի շղթաներն ամրանան։
Ապա կը գայ «Զատկի» շաբաթը, որ զատկական տօնախմբութիւնների պատրաստման օրն էր։ Արդէն երեկոյեան կը սկսէ բուն Զատիկը, դեռ արեւը մայր չմտած մարդիկ կը թաթախուին, կ՚ողջունեն «Աթար»-ի կիրակին, որ մատաղ՝ աթար, մատուցելու, տնօրհնէք կատարելու, ձուախաղերի, «ողջումաղբեր»-ների, գուշակութիւնների, երգ ու պարի օր է. Զատիկ է՝ Սուրբ Յարութեան տօնը.
«ՔՐԻՍՏՈՍ ՅԱՐԵԱՒ Ի ՄԵՌԵԼՈՑ։
ՕՐՀՆԵԱԼ Է ՅԱՐՈՒԹԻՒՆՆ ՔՐԻՍՏՈՍԻ»
