Աշխարհիկ եւ Եկեղեցական Թատրոնների Մրցութիւնը

ԲԱԽՏԻԱՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ

Հայ ժողովուրդը քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային կեանքի ծանր ժամանակներ է ապրել միջին դարերում։ Պարսկաստանի, Բիւզանդեայի շարունակական ասպատակութիւնները, արաբական ու մոնղոլ-թաթարական հորդանների արշաւանքները, կողոպուտները, մշակութային օճախների ու շինութիւնների աւերումն ու կոր­ծա­նու­մը, գե­րեվա­րու­թիւննե­րը հսկա­յական լա­փերով կա­սեց­րին շի­նարար ու ստեղ­ծա­գոր­ծող հայ ժո­ղովրդի գի­տական ու գե­ղարուես­տա­կան մտքի առա­ջադի­մու­թիւնը։ Դա­րեր շա­րու­նակ աւե­րուե­ցին ու ոչնչա­ցուե­ցին հա­սարա­կական կա­ռոյցներ ու պատ­մա­կան յու­շարձան­ներ, կրա­կի բաժ­ին դարձան հա­զարա­ւոր մա­գաղա­թեայ ձե­ռագ­րեր, գե­րի տա­րուե­ցին գրա­կան-հա­սարա­կական բազ­մա­թիւ գոր­ծիչներ, որոնց փրկու­թեան հա­մար պա­կաս զո­հողու­թիւններ չե­ղան։ Այս աւե­րածու­թիւննե­րից ամե­նամեծ աղէ­տը եղաւ միջ­նա­դարեան Հա­յաս­տա­նի ամե­նազար­գա­ցած քա­ղաքի՝ Բագ­րա­տու­նեաց թա­գաւո­րու­թեան մայ­րա­քաղաք Անիի աւե­րու­մը, իսկ այ­նուհե­տեւ նաեւ թա­գաւո­րու­թեան ան­կումը։

Քա­ղաքա­կան այսպի­սի ծանր պայ­մաննե­րում ծնունդ առան միջ­նա­դարեան կեն­սա­պայ­մաննե­րին բնո­րոշ ող­բե­րը, ժա­մանա­կակից կեան­քի զա­նազան դրուագ­նե­րին նուիրուած ստեղ­ծա­գոր­ծութիւններ, որոնք կա­տարուել ու ար­տա­սանուել են թէ ան­հատ գու­սան-դե­րասան­նե­րի եւ թէ խմբա­կան կա­տարող­նե­րի կող­մից հրա­պարակ­նե­րում ու մար­դա­շատ վայ­րե­րում։ Հայ­րե­նասի­րական այդպի­սի գոր­ծե­րի կա­տարու­մը կա­մաց-կա­մաց մեղ­մացրեր հո­գեւո­րակա­նու­թեան պայ­քա­րը թատ­րո­նի ու նրա մարդկանց դէմ։

Եթէ 10-րդ դա­րի պատ­միչ Խոս­րով Ան­ձե­ւացին իր ժա­մանա­կի բար­քե­րը նկա­րագ­րե­լիս բո­ղոքում էր մարդկանց թատ­րոն յա­ճախե­լու դէմ՝ բա­զում մեղ­քե­րի հետ նրանց ոտ­քե­րին մե­ղադ­րում թատ­րոններ եւ հան­դի­սու­թիւններ տա­նելու հա­մար, ապա 11-րդ դա­րի մի ու­րիշ պատ­միչ՝ Արիս­տա­կէս Լստի­վերտցին երա­նու­թեամբ է յի­շել եր­բեմնի ծաղ­կուն Անիում տե­սած ու­րախ երգն ու հան­դէ­սը։

Բայց, չնա­յաց օտա­րերկրեայ զաւ­թիչնե­րի բռնու­թիւննե­րին ու աւե­րածու­թիւննե­րին, այ­նուամե­նայ­նիւ, հայ ժո­ղովրդի ստեղ­ծա­գոր­ծող միտքն ու ոգին չի ընկճուել։ Գրուել ու տա­րածուել են դրա­մատի­կական շնչով հիւ­սուած հայ­րե­նասի­րական ստեղ­ծա­գոր­ծութիւններ, որոնք կար­դա­ցուել ու ներ­կա­յացուել են ժո­ղովրդա­կան, հրա­պարա­կային թատ­րոննե­րում։

Միջ­նա­դարեան հայ գրա­կանու­թիւնից մեզ հա­սած այդ կար­գի գոր­ծե­րից են «Քաջ Լի­պարի­տը», «Շու­շա­նի Սու­գը», «Լե­ւոն Իշ­խա­նի Գե­րու­թիւնը», որոնց նիւթն առ­նուած է օտա­րերկրեայ զաւ­թիչնե­րի դէմ վա­րած հայ ժո­ղովրդի հե­րոսա­կան տա­րեգ­րութիւ­նից։ «Շու­շա­նի Սուգն», օրի­նակ պատ­կա­նում է մոն­ղո­լական աս­պա­տակու­թիւննե­րի շրջա­նին։ Ի մի­ջի այ­լոց յի­շենք, որ Մու­րա­ցանի «Ռու­զան» հայ­րե­նասի­րական դրա­ման եւս ար­տա­ցոլում է հայ ժո­ղովրդի հե­րոսա­կան պայ­քա­րը մոն­ղոլ-թա­թարա­կան բռնա­կալու­թեան դէմ։

«Շու­շա­նի Սու­գում» նկա­րագ­րուած է թէ ինչպէս քա­ղաքա­կան հան­գա­մանքնե­րից ստի­պուած հայ իշ­խանն իր աղջկան՝ Շու­շա­նին կնու­թեան է տա­լիս թա­թար իշ­խա­նին, առանց հարցնե­լու նրա կամ­քը։ Այդ մտադ­րութեան մա­սին տե­ղեկա­նում է Շու­շա­նի աղա­խինը եւ յայտնում նրան։

Վեր­ջի­նիս աղակ­տուր լա­ցը մեղ­մե­լու է գա­լիս նրա պա­ռաւ դա­յեակը, յոր­դո­րելով՝

«Ականջդ բաց. լսէ խրա­տիս,

Մտէդ չձգես էս պա­ռաւիս։

Ուր որ գնաս, ինչ տեղ լի­նիս,

Հաս­տատ մնաս լոյս հա­ւատիս։

Չմոռ­նաս հա­յոց ազ­գիս,

Միշտ հա­նապազ նրան օգ­նես,

Ամե­նայն ժամ միտդ ձգես,

Հայ­րե­նեացդ պի­տոյ լի­նես»։

Ինչպէս տես­նում ենք երեք գոր­ծող ան­ձով այս դրա­մատի­կական պոէմի վեր­ջա­բանից, «Շու­շա­նի Սու­գը» գրուած է աշ­խարհա­բար, շատ մօտ ու հա­րազատ մեր այ­սօ­րուայ լե­զուին։

Մի ու­րիշ ոչ նուազ ու­շագրաւ գործ է 14-րդ դա­րի գոր­ծիչ Տէր-տէր Գրիչ Երե­ւան­ցու դրա­մատի­կական պոէմը գի­նու գով­քի մա­սին, գրուած դար­ձեալ աշ­խարհա­բար։ Այս այ­լա­բանա­կան պոէմի գոր­ծող ան­ձինք են իմաս­տա­սէրը, գի­նին, խա­ղողը։ Պոէմը գրուած է թատ­րո­նում ներ­կա­յաց­նե­լու նպա­տակով, կամ ինչպէս հե­ղինակն է նշել՝ կար­դալ ի մար­դա­միջի կամ թէ պատ­մել հրա­պարա­կում։

Այս կար­գի տուեալ­նե­րը վկա­յում են, որ քա­ղաքա­կան աննպաստ պայ­մաննե­րուն ան­գամ թատ­րո­նը, ի հար­կէ, ոչ այ­սօ­րուայ հաս­կա­ցողու­թեամբ ու պատ­կե­րացու­մով, ոչ միայն պա­հել ու շա­րու­նա­կել է իր գո­յու­թիւնը, այ­լեւ զար­գացման նո­րանոր ար­տա­յայ­տա­միջոց­ներ գտել։

Թատ­րո­նը ժո­ղովրդի կեն­ցա­ղի մէջ մտած այնպի­սի անհրա­ժեշ­տութիւն էր դար­ձել, որ հո­գեւո­րակա­նու­թիւնն սկսել է օգ­տուել թատ­րո­նի ծա­ռայու­թիւննե­րից։ Բա­ցի այն, որ ինչպէս Տէր-տէր Գրիչ Երե­ւան­ցու աշ­խարհիկ թե­մայով պոէմից տե­սանք, հո­գեւո­րակա­նու­թիւնն սկսել է դրա­մատի­կական գոր­ծեր գրել, աս­տի­ճանա­բար իրենց ծի­սակա­տարու­թիւննե­րը դարձրել են թա­տերա­կանա­ցուած հան­դի­սու­թիւններ։ Նախ­կին խորհրդա­պաշտ արա­րողու­թիւննե­րին գե­ղարուես­տա­կան բնոյթ տա­լով խօս­քը դարձրել են կեն­դա­նի, երգ-երաժշտու­թեան ու գոր­ծո­ղու­թեան հետ ներ­դաշնա­կած։ Ծի­սակա­տարու­թիւննե­րի այն աս­տի­ճան թա­տերա­կան տեսք են ստա­ցել, որ նրանք հար­կադրուած են եղել առան­ձին դէպ­քե­րում գոր­ծո­ղու­թիւնը եկե­ղեցուց դուրս բե­րել բակ ու բա­ցօթեայ մի­ջոցա­ռում կազ­մա­կեր­պել՝ դրա­նով իսկ ար­ժա­նանալ հան­դի­սատե­սի հե­տաքրքրու­թեանը։

Ուշ միջ­նա­դարում հայ եկե­ղեցու գոր­ծիչնե­րը շփուելով եւ­րո­պական եր­կիրնե­րի եկե­ղեցա­կան հաս­տա­տու­թիւննե­րի հետ, զարկ են տուել դպրո­ցա-եկե­ղեցա­կան թատ­րո­նի զար­գացմա­նը։ Բայց հայ դպրո­ցա-եկե­ղեցա­կան թատ­րո­նը զար­գա­ցում է ապ­րել առա­ւելա­պէս եւ­րո­պական երկրնե­րի հայ կրթա­կան օճախ­նե­րում՝ Վե­նետի­կում, Վիեն­նա­յում, Փա­րիզում եւ այ­լուր։

Վա­տիկա­նի ու­ժեղ ազ­դե­ցու­թեան տակ, փոքր ազ­գութիւննե­րին կեղծ հո­վանա­ւորու­թիւն ցոյց տա­լու քո­ղի տակ, կա­թոլի­կական եկե­ղեցին վա­րել է հայ մա­նուկնե­րին իրենց ազ­գա­յին հո­ղից՝ լե­զուից, ազ­գայնու­թիւնից կտրե­լու քա­ղաքա­կանու­թիւն։ Դրա վառ օրի­նակ­նե­րից մէ­կը վե­րաբե­րում 17-րդ դա­րի Լվո­վի դպրո­ցա-եկե­ղեցա­կան թատ­րո­նում տրուած «Սուրբ Հռիփ­սի­մէի Մար­տի­րոսու­թիւնը» ող­բերգու­թեան բե­մադ­րութեանը։

Լվո­վի հայ­կա­կան եկե­ղեցուն կից դպրո­ցա-եկե­ղեցա­կան թատ­րո­նի խա­ղացան­կում եղել են եկե­ղեցա­կան պատ­մութիւ­նից վեր­ցուած այնպի­սի թե­մանե­րի բե­մակա­նացումնե­րը, որոնք աւե­լի յար­մար էին կա­թողի­կոսու­թեան քա­րոզ­նե­րի բո­վան­դա­կու­թեանը։ Այդպի­սի պիէս­նե­րից են՝ «Կե­սարի Մա­հը», «Սո­ղոմո­նի Առեղ­ծուածը», «Հե­րով­դէ­սի Մա­հը», «Թէոդոս Փոք­րի Մա­հը»եւ այլն, որոնք ինչպէս վեր­նագրերն են յու­շում, եղել են աշա­կերտնե­րին աս­տուածա­վախու­թիւն ներշնչե­լու, միտ­քը պղտո­րելու ծրագ­րուած գոր­ծեր։

Պատ­մութիւ­նից մեզ է հա­սել Լվո­վի դպրո­ցա-եկե­ղեցա­կան թատ­րո­նում 1668 թուակա­նին բե­մադ­րուած «Մար­տի­րոսու­թիւն սրբոյն Հռիփ­սի­մէի» ող­բերգու­թեան պիէսը՝ գրուած Ալեք­սիանոս վար­դա­պետի կող­մից։ Ներ­կա­յաց­ման ընդմի­ջումնե­րին կա­տարուել են լա­տինե­րէն գրուած փոք­րիկ պատ­կերներ, որոնք նոյնպէս կա­թոլի­կաց­նե­լու քա­ղաքա­կանու­թեան պտուղներ են։ Դե­րակա­տար­նե­րը եղել են տղա­ներ, որով­հե­տեւ ոչ միայն կինն իրա­ւունք չու­նէր բեմ բարձրա­նալու, այ­լեւ կրօ­նական բնոյ­թի պիէս­նե­րի մեծ մա­սը գրուած են առանց կին գոր­ծող ան­ձի։ Նոյ­նիսկ Շեքսպի­րի «Մակ­բէ­թի», 1864 թուակա­նի վե­նետի­կեան հա­յերէն բե­մադ­րութեան մէջ հա­նուած է եղել Լէյ­տի Մակ­բէ­թի դե­րը եւ նրա խօս­քե­րը յար­մա­րեցուած մի երա­խայի հա­մար։

Այսպէս թատ­րո­նը կա­մաց-կա­մաց ժո­ղովրդա­կան լայն մաս­սա­ներ գրա­ւելով դար­ձել է կեն­դա­նի արուեստնե­րից ամե­նամաս­սա­յակա­նը։