Արդեօք Ռաֆֆին հո՞ս մկրտուած էր

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

[email protected]

Ճամբու տե­ւողու­թեամբ կը զրու­ցենք Սուրբ Սար­գիս Եկե­ղեց­ւոյ մէջ մեր ալ մաս­նա­կից դար­ձած Սուրբ Խա­չի տա­ղաւա­րի պա­տարա­գի ներշնչու­մով։ Ուրմիա ան­շուշտ որ հա­յաշատ քա­ղաք մը եղած է ան­ցեալին։ Այժմ մնա­ցոր­դա­ցը կը փոր­ձէ պա­հել, այդ ան­ցեալի յի­շատա­կը միայն։

Մեր առ­ջեւ գտնո­ւող Սալ­մաստն ալ շատ տար­բեր չէ այս առու­մով։ Անո­ւանի վի­պագիր Ռաֆ­ֆիի ծննդա­վայրն է ան։ «Խա­չագո­ղի Յի­շատա­կարան»ի մէջ կը նկա­րագ­րո­ւի նաեւ յա­րակից գիւ­ղը, որուն բնա­կիչ­ներն են այդ հրա­շալի վէ­պին մէջ յի­շուած խա­չագող­նե­րը։

Այդ տրա­մադ­րութիւ­նով կը մտնենք քա­ղաքի մեր­ձա­կայ գիւ­ղի մէջ հետզհե­տէ ամա­յացած Սուրբ Գէորգ Եկե­ղեցին։ Առա­ջին հեր­թին կը տպա­ւորո­ւինք հրա­շալի որմնան­կարնե­րով։ Մուտքի դռնէն նա­յելով աջ պա­տի վրայ նկա­րուած է Սուրբ Սար­գիսն ու Սուրբ Գէոր­գը իրենց ամե­նածա­նօթ երե­ւոյ­թով։

Սուրբ Գէորգ ձիուն վրայ, նի­զակը ձեռ­քին կը սպան­նէ վի­շապ աժ­դա­հակին, որ կը սո­ղայ ձիու սմբակ­նե­րուն տակ։ Կող­քին նկա­րուած է Սուրբ Սար­գի­սը, դար­ձեալ ձիու վրայ իր ետին ու­նե­նալով բիւ­զանդա­ցի այն երի­տասար­դուհին, որ պար­զած էր բիւ­զանդա­ցինե­րու սար­քած դա­ւադ­րութիւ­նը։

Հան­դի­պակած պա­տի վրայ այս ան­գամ նկա­րուած է դրախտն ու դժոխ­քը։ Եր­կու գե­ղեցիկ որմնան­կարներ, որոնք եր­կար տա­րիներ ջնջո­ւած ըլ­լա­լով հա­զիւ վեր­ջերս է, որ Իրա­նի Իս­լա­մական Հան­րա­պետու­թեան ջան­քե­րով կրկին տե­սանե­լի դար­ձան։ Իսկ տա­ճարը այժմ վե­րածո­ւած է թան­գա­րանի։ Պար­սիկ տի­կին մը, որ պաշ­տօ­նեան է Ժա­ռան­գութեան Նա­խարա­րու­թեան, տե­ղեկու­թիւններ կը փո­խան­ցէ կա­տարո­ւած աշ­խա­տան­քի մա­սին։ Ան­գամ մը եւս կը վկա­յենք թէ երկրի մը կա­ռավա­րու­թեան անո­ւանու­մը չէ, գոր­ծե­լաոճն է իմաս­տա­լից։ Իս­լա­մական Պե­տու­թիւնը իր կա­րելին ի գործ դրած է քրիս­տո­նէական սրբան­կարնե­րու բա­ցայայտման հա­մար։

Նոյն գնա­հատա­կանը պի­տի ու­նե­նայինք աւե­լի ուշ այս ան­գամ այ­ցե­լելով Թա­դէի Վա­նական հա­մալի­րը եւ Սուրբ Ստե­փանո­սի վան­քը։ Այս պա­հուն դար­ձեալ կը յի­շենք մեր սի­րելի երէց եղ­բօր վկա­յու­թիւննե­րը, որ նոյնպէս հաս­տա­տած էր մեր տե­սած­նե­րը եւ այժմու խոր­հուրդնե­րը։ Պարսկաս­տա­նի թրքաբ­նակ այս հա­տուա­ծը այ­ցե­լելով յա­ճախ տա­րուե­ցանք նման մտա­ծումնե­րու։ «Հա­յը խնդիր չու­նի մահ­մե­տակա­նու­թեան հետ։ Խնդի­րը պի­տի յա­ռաջա­նայ միայն ու միայն ատե­լու­թե­նէ»։

Վեր­ջա­պէս դրախտն ու դժոխ­քի խոր­հուրդը հա­մաչափ կեր­պով տեղ գտած են երկնա­յին բո­լոր կրօնքնե­րու մէջ։ Եկե­ղեցին կամ մզկի­թը այդ նոյն օրի­նակ­նե­րով կ՚առա­ջար­կեն՝ ան­հա­ւատ­նե­րու պատ­ժումը։ Բայց աւե­լի տպա­ւորիչ էր թան­գա­րանի վե­րածո­ւած Սուրբ Գէորգ Եկե­ղեց­ւոյ մէջ տես­նել Ռաֆ­ֆիի կի­սանդրին։ Այդ պա­հուն ալ յի­շեցինք ու­րիշ անուն մը, երբ Օր­թա­գիւ­ղի եկե­ղեց­ւոյ բա­կին մէջ տե­ղադ­րո­ւեցաւ հայ գրա­կանու­թեան մե­ծանուն եր­գի­ծաբան Յա­կոբ Պա­րոնեանի կի­սանդրին «Մար­մա­րա» թեր­թի խմբագ­րա­պետ Ռո­պէր Հատ­տէ­ճեան հեգ­նանքով ափ­սո­սած թէ ամ­բողջ կեան­քի տե­ւողու­թեամբ եկե­ղեց­ւոյ յե­տադի­մակա­նու­թեան դէմ մե­լան սպա­ռած Պա­րոնեան յետ մա­հու դար­ձեալ դա­տապար­տո­ւեցաւ եկե­ղեց­ւոյ շրջա­փակին։ Չի կրցաւ նոյ­նիսկ քայլ մը հե­ռու եր­թալ։ Հոս ալ նոյն բա­նը կը կրկնուէր եւ Ռաֆ­ֆի, որ միշտ քննա­դատած է հո­գեւո­րական­նե­րը ժո­ղովուրդի ազա­տատենչ կամ­քը ճնշե­լու առու­մով, հի­մա եւս մնա­ցած էր եկե­ղեց­ւոյ կա­մար­նե­րուն ներ­քեւ։

Իւ­րա­քան­չիւր ան­կիւնա­դարձ գիւտ մը դար­ձած էր այս ճամ­բորդու­թեան ըն­թացքին, բայց եղած էր նաեւ նոյնքան յոգ­նե­ցու­ցիչ։ Օրո­ւայ աւար­տին բո­լորս կը զգա­յինք այդ յոգ­նութիւ­նը եւ բնա­կանա­բար կը դժո­ւարա­նայինք մեր կո­պերու ծան­րութիւ­նը զսպե­լու։

Ան­համբե­րու­թիւնը հետզհե­տէ բարձրա­ցած էր թէ Թաւ­րի­զը ըմ­բոշխնե­լու եւ թէ այ­լեւս մեր գրպա­նի գումարները տե­ղակա­նի հետ փո­խելու հա­մար։