Արդի պատմագրութիւնը խոստումնալից է

Բացի գիտական եւ ակադեմական լայն շրջանակներու ուղղուած բանախօսութիւններէ Հրանդ Տինք Հիմնարկը մերթ ընդ մերթ կը կազմակերպէ աւելի փոքր սահմանումով գիտական հանդիպումներ, որոնք եւս կարեւոր անդրադարձ կ՚ունենան եւ կը նպաստեն հետեւողներու զարգացումին։ Այս սահմանին երկու բանախօսութիւններ կայացան նախորդ շաբաթուայ ընթացքին Անարատ Յղութիւն շէնքի «Հաւաք» սրահին մէջ, որուն ատենախօսն էր Փարիզի «Նուպար» գրադարանի տնօրէն Պորիս Աճեմեան։ Օգտուելով գոյացած առիթէն հարցումներ ուղղեցինք երիտասարդ պատմաբանին, որ կը ներկայացնենք ստորեւ։

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

[email protected]

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ- Ողջոյն եւ բարի գալուստ դէպի մեր քաղաքը։ Կ՚ուզեմ առա­ջին հար­ցում ուղղել ձեզ ներ­կա­յաց­նե­լու հա­մար։ Ո՞վ է Պո­րիս Աճե­մեանը։

ՊՈ­ՐԻՍ ԱՃԵ­ՄԵԱՆ- Այո, ես ալ շնոր­հա­կալ եմ զրոյ­ցի այս առի­թին հա­մար։ Ինչպէս, որ նշե­ցիք անունս Պո­րիս Աճե­մեան է։ Ծնած եմ Մարսէյլ եւ վեր­ջին չորս տա­րինե­րէ ի վեր տնօ­րէնն եմ Փարիզի նշա­նաւոր Հայ բա­րեգոր­ծա­կան ընդհա­նուր միու­թեան Նու­պար գրա­դարա­նին։

Բ.Է.- Որ­քան, որ գի­տեմ սա ձեր առա­ջին այ­ցե­լու­թիւնն է դէ­պի մեր քա­ղաքը։ Ու­րեմն ի՞նչ է ձեր տպա­ւորու­թիւննե­րը։

Պ.Ա.- Պո­լիս առա­ջին այ­ցե­լու­թիւնս է։ Սփիւռքա­հայու հա­մար Պո­լիս առա­ջին այ­ցե­լու­թիւնը միշտ ցնցիչ եղած է։ Ին­ծի հա­մար շատ հե­տաքրքրա­կան է տես­նել Ակօ­սի խմբագ­րութիւ­նը, այ­ցե­լել Հրանդ Տինք հիմ­նարկը։ Նաեւ ինքնին Պո­լիսը տես­նե­լը շատ տպա­ւորիչ է։ Որով­հե­տեւ բա­ցառիկ քա­ղաք մըն է իր պատ­մա­կան ժա­ռան­գութեամբ։ Մա­նաւանդ երեկ բախ­տը ու­նե­ցայ Պո­լիսէն դուրս ճամ­բորթե­լու, դէ­պի Աս­լանպէկ գիւ­ղը, Պար­տի­զակ, ուր իմ ծնող­նե­րուս ծննդա­վայրն է։

Բ.Է.- Իսկ ձեր այ­ցե­լու­թիւնը, որ­քան որ գի­տեմ զբօ­սաշրջա­կան ըլ­լա­լէ աւե­լի գի­տական երե­սակ մը ու­նի։

Պ.Ա.- Ճիշդ այդպէս՝ եկած եմ երեք բա­նախօ­սու­թիւննե­րու հա­մար, որոնցմէ առա­ջինը կա­յացաւ Պո­ղազի­չի հա­մալ­սա­րան, պատ­մա­կան նիւ­թի մը, Նու­պա­րեան գրա­դարա­նի հայ­կա­կան ցե­ղաս­պա­նու­թեան վե­րաբե­րեալ ար­խիւնե­րու մա­սին։ Երկրորդ դա­սախօ­սու­թիւնը, որ տուի Եթով­պիոյ հա­յերու մա­սին էր։ Այս նիւ­թը իբր պատ­մա­բան իմ մաս­նա­գիտու­թիւնս է, որ տուած եմ նաեւ իմ տոք­թո­րակա­նը։ Իսկ վեր­ջին բա­նախօ­սու­թիւնը դար­ձեալ Փա­րիզի Նու­պա­րեան գրա­դարա­նի մա­սին է։

Ես ար­դէն չորս տա­րինե­րէ ի վեր տնօ­րէնն եմ Նու­պա­րեան գրա­դարա­նին։ Նախ­կին տնօ­րէնը եղած է իմ բա­րեկա­մը, ըն­կերս Ռայ­մոնտ Գէոր­գեան։

Պո­ղազի­չի հա­մալ­սա­րանի իմ բա­նախօ­սու­թիւնը յայտնու­թիւն եղաւ Թուրքիոյ պատ­մա­գիտա­կան շրջա­նակ­նե­րուն հա­մար, քա­նի որ մենք նիւ­թեր ու­նինք որոնց գո­յու­թեան մա­սին իսկ տե­ղեկու­թիւն չու­նէին։ Մեր մօտ է Արամ Ան­տո­նեանի, որ նաեւ այս գրա­դարա­նի առա­ջին տնօ­րէնը եղած էր 1928-էն սկսեալ մին­չեւ իր մա­հը՝ 1951, հա­ւաքած բո­լոր նիւ­թե­րը։ Մա­նաւանդ վե­րապ­րողնե­րու վկա­յու­թիւննե­րը, որոնք հի­մա շատ կա­րեւոր դար­ձան նոր պատ­մա­բան­նե­րու, օրի­նակ Ռայ­մոնտ Գէոր­գեանի հա­մար։

Բ.Է.- Իսկ ինչպէ՞ս կը գնա­հատէք մա­նաւանդ վեր­ջին տա­րինե­րուն պե­տական շրջա­նակ­նե­րու աւան­դա­կան ու­րացման ռազ­մա­վարու­թիւնը շա­րու­նա­կուե­լով հան­դերձ Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան նիւ­թով գի­տակ­ցութեան եւ հե­տաքրքրու­թեան բարձրա­ցու­մը։

Պ.Ա.- Կրնաք երե­ւակա­յել սփիւռքի մէջ մեծ յոյս ստեղ­ծած է այս փո­փոխու­թիւննե­րը։ Թուրքիոյ այս նոր մօ­տեցու­մը ցե­ղաս­պա­նու­թեան յի­շողու­թեան գի­տակ­ցութեան նկատ­մամբ։ Իբ­րեւ պատ­մա­բան ես նոյ­նիսկ եթէ գի­տեմ որ ներ­կայ վի­ճակին Թուրքիան կա­րեւոր փո­փոխու­թիւններ կ՚ապ­րի եւ շատ անո­րոշու­թիւններ կան։ Միաժա­մանակ մենք կ՚աշ­խա­տինք թուրք գոր­ծընկեր­նե­րու հետ, որ կու գան մեր քով ու­սումնա­սիրե­լու այս նիւ­թե­րը։ Ու­շագրաւ է, որ Թուրքիոյ երի­տասարդ պատ­մա­բան­նե­րը կը տի­րապե­տեն հա­յերէ­նին կամ գո­նէ սոր­վե­լու ըն­թացքի մէջ են։ Շատ հե­տաքրքիր գոր­ծակցու­թիւն մը կայ մեր մի­ջեւ։ Օրի­նակի հա­մար այս հան­դէ­սը, որ Նու­պա­րեան գրա­դարա­նը կը հրա­տարա­կէ, շատ յա­ճախ յօ­դուած­ներ լոյս կը տես­նեն, որոնք գրուած են թուրք պատ­մա­բան­նե­րու կող­մէ կամ անդրո­փոլո­ժիստնե­րու կող­մէ։ Ես կը յի­շեմ երի­տասարդ սե­րունդի պատ­մա­բան­նե­րէն Նա­մըք Տինչ եւ Ատ­նան Չե­լիքը, որ բա­ցառիկ գործ մը կա­տարած են Տի­յար­պէ­քիրի քուրտե­րու յի­շողու­թեան մա­սին Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան նկատ­մամբ։ Թոլ­կա Ճո­րա մեր այս հան­դէ­սին հրա­տարա­կու­թեան խումբին մաս կը կազ­մէ եւ մեր հրա­տարա­կու­թեան խմբագ­րա­կան կազ­մին ան­դամ է։

Բ.Է.- Այս հա­մագոր­ծակցու­թիւնը ու­րեմն շա­րու­նա­կական է։

Պ.Ա.- Շատ զար­մա­նալի է մե­զի հա­մար ալ։ Պատ­մա­բան­նե­րը, իբ­րեւ գիտ­նա­կան­ներ վեր­ջերս նոր հրա­տարա­կու­թիւն մը կը պատ­րաստենք Ապ­տիւլհա­միտի ժա­մանա­կին կա­տարուած հա­կահայ­կա­կան ջար­դե­րու մա­սին։ Երբ սկսանք ու­սումնա­սիրե­լու այս ծրա­գիրը, կաս­կած ու­նէինք, թէ ար­դեօք պի­տի գտնենք մաս­նա­գէտ մը, որ պի­տի առա­ջար­կէր յօ­դուած­ներ գրել մե­զի հա­մար։ Ու­րեմն կոչ ըրինք եւ զար­մա­նալով տե­սանք թէ, որ­քան շատ դի­մող­ներ եղան։ Մե­ծամաս­նութիւ­նը թուրք են եւ հի­մա տոք­թո­րաներ կը պատ­րաստեն այն մա­սին։ Շատ լրջօ­րէն կ՚աշ­խա­տին, թէ օս­մա­նեան, թէ հայ­կա­կան եւ թէ եւ­րո­պական աղ­բիւրնե­րու վրայ։ Շատ լրջօ­րէն կ՚աշ­խա­տին եւ յոյս ու­նիմ, որ այս մար­զին մէջ հե­տազօ­տու­թիւնը ընդհան­րա­պէս շու­տով պի­տի յա­ռաջա­նայ։

Բ.Է.- Որ­քան որ տե­սայ ձեր բա­նախօ­սու­թեան հե­տեւող­նե­րու մե­ծամաս­նութիւ­նը հա­յախօս­ներ էին, որոնք ստի­պուե­ցան ըն­կա­լու­չով թարգմա­նաբար լսել ձեր անգլե­րէն զե­կոյ­ցը։ Անգլե­րէնի նա­խընտրու­թիւնը ձե՞ր ցան­կութիւնն էր։

Պ.Ա.- Այո ան­շուշտ։ Միեւ­նոյն ժա­մանակ աւե­լի յար­մար է ին­ծի հա­մար անգլե­րէնով խօ­սիլ դա­սախօ­սու­թիւն ներ­կա­յաց­նե­լու պա­հուն։ Գի­տեմ որ հան­րութեան մէջ շատ թրքա­խօս­ներ կան եւ հա­յերէ­նին չեն տի­րապե­տեր, ու­րեմն Հիմ­նարկը առա­ջար­կեց որ անգլե­րէնով ներ­կա­յաց­նեմ դա­սախօ­սու­թիւնը ։

Բ.Է.- Ես գի­տեմ թէ որ­պէս պատ­մա­բան դուք աւե­լի ծան­րա­ցած էք ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէ դուրս նիւ­թե­րու վրայ։ Բայց մեր զրոյ­ցը կ՚ըն­դա­նայ այս նիւ­թի սահ­մա­նու­մով։ Ի՞նչ է պատ­ճա­ռը։

Պ.Ա.- Ես պէտք է նշեմ, որ ցե­ղաս­պա­նու­թեան պատ­մութեան մաս­նա­գէտ մը չեմ։ Սա­կայն իբ­րեւ Նու­պա­րեան Գրա­դարա­նի տնօ­րէն շատ նպաս­տա­ւոր դիրք մը կը գրա­ւեմ դի­տելու հա­մար այս փո­փոխու­թիւննե­րը։ Եւ այս յա­ռաջ­դի­մու­թիւննե­րը հե­տազօ­տու­թեան նկատ­մամբ։ Կրնամ ըսել, որ նոյ­նիսկ եթէ Ռայ­մոնտ Գէոր­գեանի գոր­ծը շատ կա­րեւոր է, հա­զար էջա­նի կո­թողա­յին գիրք մը այդ նիւ­թի մա­սին այսքան ծա­ւալուն, բայց կար­ծեմ սա սկիզբ մըն է, ո՛չ վերջ մը։ Շատ հար­ցումներ կան դեռ, որոնք պա­տաս­խան չու­նին։ Շատ հար­ցումներ ալ կան նաեւ, որոնք դեռ չեն հար­ցուած։ Օրի­նակի հա­մար ի՞նչ է կնոջ դիր­քը եւ երա­խանե­րու դիր­քը ցե­ղաս­պա­նու­թեան ըն­թացքին։ Շատ դժուար է պա­տաս­խա­նել։ Շատ դժուար է գա­ղափար մը կազ­մել, քա­նի որ նոր հե­տազօ­տու­թիւններ կը կա­տարուին հի­մա նոր սե­րունդի կող­մէ։ Կրնամ նշել զա­նազան օրի­նակ­ներ, զա­նազան ան­ձեր եւ վե­րապ­րողնե­րու մա­սին, ցե­ղաս­պա­նու­թեան յի­շողու­թեան մա­սին։ Գի­տէք հի­մա ընդհա­նուր նկա­րագ­րութիւն մը ու­նինք, գա­ղափար մը կազ­մե­ցինք Ռայ­մոնտի կամ ու­րիշ պատ­մա­բան­նե­րու շնոր­հիւ, բայց միաժա­մանակ պէտք է հի­մա խո­րաց­նել այս գի­տու­թիւնը ամէն շրջա­նի մէջ, ամէն քա­ղաքին մէջ։ Ո՞ւր, ե՞րբ եւ ի՞նչ պա­տահե­ցաւ, ինչպէ՞ս եւ այլն։ Շատ հար­ցումներ կան։ Օրի­նակի հա­մար ի՞նչ պա­տահե­ցաւ Սու­րիական դէպ­քե­րու մէջ։ Ռայ­մոնտ աւել­ցուց, սկսաւ պա­տաս­խա­նելու այս մա­սին։ Վա­հէ Թաշ­չեան օրի­նակի հա­մար։ Բայց կար­ծեմ, որ մի­միայն սկիզբն ենք այժմ։ Եթէ բաղ­դա­տենք Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան պատ­մագրու­թիւնը եւ Հո­լոգոս­տի պատ­մագրու­թիւնը, պի­տի տես­նէք թէ մեծ տար­բե­րու­թիւն մը կայ։ Հո­լոգոս­տի մա­սին հա­զարա­ւոր հար­ցումներ կան ու­սումնա­սիրուած եւ տա­կաւին կ՚ու­սումնա­սիրուին։ Իրենց հա­մար աշ­խա­տան­քը կը շա­րու­նա­կէ։ Չվեր­ջա­ցու­ցին, հա­կառակ իրենց հե­տազօ­տու­թեան հարստու­թիւնը։ Շատ գործ կայ դեռ։ Կար­ծեմ, որ պի­տի շա­րու­նա­կեն, մաս­նա­գէտ­նե­րը պի­տի շա­րու­նա­կեն եւ կար­ծեմ, որ յա­ռաջ­դի­մու­թիւն պի­տի ըլ­լայ այս հե­տազօ­տու­թեան մէջ եւ այս մաս­նա­գէտ­նե­րը հա­յոց պատ­մութեան մաս­նա­գէտ­նե­րը կը հե­տաքրքրուին ու­րիշ մաս­նա­գէտ­նե­րու աշ­խա­տանքնե­րուն։ Օրի­նակի հա­մար հրէական ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին կամ Թութսի­ներու ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին։ Շատ կա­րեւոր է հի­մա այս բո­լորին մա­սին բա­նալ մեր տե­սան­կիւննե­րը եւ նո­րոգել մեր մօ­տեցումնե­րը։

Բ.Է.- Ու­րեմն կ՚առա­ջար­կէք խնդրին աւե­լի հա­մաշ­խարհա­յին տե­սան­կիւնով մը մեր­ձե­նալ։

Պ.Ա.- Կ՚ընդլայ­նի այս հե­տազօ­տու­թիւնը, այս պատ­մագրու­թիւնը եւ պի­տի ընդլայ­նուի, եթէ նկա­տէ ու­րիշ պատ­մա­կան աւան­դութիւննե­րը, ու­րիշ պատ­մագրու­թիւննե­րը, ու­րիշ նիւ­թե­րու մա­սին։ Որով­հե­տեւ եթէ մի­միայն հա­յի պատ­մութեան հետ կը հե­տաքրքրուիք, պատ­մագրու­թիւն մը, որ կը կազ­մէք աղ­քատ է։ Կ՚ընդլայ­նուի եթէ այս բա­ցու­մը կայ։ Այսպէս կ՚աշ­խա­տին հի­մա պատ­մա­բան­նե­րը ընդհան­րա­պէս աշ­խարհի մէջ եւ հա­յոց պատ­մութեան մաս­նա­գէտ­նե­րը եւս այսպէս պէտք է աշ­խա­տին կը մտա­ծեմ։

Բ.Է.- Իս­րա­յէլի քա­ղաքա­կան գոր­ծիչնե­րու Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը ճանչնա­լու նիւ­թին մէջ դժկա­մու­թիւնը տես­նե­լով կը տա­րուիմ խոր­հե­լու, թէ իրենց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը կը նա­խան­ձին։ Կ՚ու­զեն որ Հո­լոգոս­տը եզա­կի մնայ ու եր­բեք չբաղ­դա­տուի, չհա­մեմա­տուի ու­րիշ նման դէպ­քե­րու հետ։ Կը բաժ­նէ՞ք այս կար­ծի­քը։

Պ.Ա.- Դժբախ­տա­բար եր­բեմն դեռ կայ այսպէս կե­ցուածք։ Բայց օրի­նակի հա­մար ես ներ­կայ էի, երբ եր­կու տա­րի առաջ 2016-ին Երու­սա­ղէմի հրէական հա­մալ­սա­րանին մէջ գի­տաժո­ղովի մը հրա­ւիրուած էինք, 200 մաս­նա­գէտ ներ­կայ էին։ Մե­ծամաս­նութիւ­նը հրէական ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին խօ­սեցան, բայց նաեւ հար­ցումներ շատ կա­յին հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին։ Խօսք առինք եւ տե­սանք, որ հա­ւաքա­կան հե­տաքրքրու­թիւն մը կայ ցե­ղաս­պա­նու­թիւննե­րու խնդրին շուրջ։ Ո՛չ միայն հրէական, հայ­կա­կան կամ թութսի­ներու։ Գի­տէք հաւաքական մօտեցում մը կայ հիմա մանաւանդ նոր սերունդի մօտ եւ աւելի հզօր կը հնչէ անշուշտ ու կը խոստանայ թէ բաներ մը պիտի յառաջանան։