Արմեն Մեհրաբեանը Հայաստանի իրականութեան մէջ
ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ
Ամէն թռչուն թեւեր ունի եւ կարող է չուել տաք Եգիպտոս, բայց ճանապարհը գիտի միայն երամը։ Թռչուններից կազմուած երամը դառնում է մի մարմին եւ ձեռք է բերում այն բնազդը, որն օգնում է գտնել ճանապարհը դէպի Եգիպտոս։ Այդ բնազդը գործում է միայն այն դէպքում, երբ թռչունները երամի մէջ են միաւորւում։ Եթէ նրանք թռացրիւ լինեն, ապա բնազդը կ՚անհետանայ եւ թռչունները վայր կ՚ընկնեն անկենդան։ Չուելու ընթացքում ամէն թռչուն տրւում է երամին, դառնալով նրա մասնիկը… Գեղեցիկ է, այնպէս չէ։ Հրանդ Մատթէոսեանի խոհերից է։ Մեր ազգի մասին չէ, անշուշտ։ 100 տարուայ մէջ երամ չկազմեցինք, տաղանդաւոր անհատները, որոնք կան ամէն բնագաւառում, մնացին անպահանջ ու առանձին, նրանց տաղանդը չծառայեց ազգին եւ պետականաշինութեանը։
Չնկարահանուած ֆիլմեր մեր մասին
Ցեղասպանութեան 100-ամեակին նոյնիսկ կինօնկար չունեցանք, թէպէտ եւ համապատասխան սցենարիստ ունենք, եւ ռեժիսոր։ Խօսքը Արմեն Գասպարեանի եւ Արմեն Մեհրաբեանի մասին է։ Երկուսն էլ բարեբախտաբար Հայաստանում են, թերեւս նրանց համար Հայաստանում մնալը ամենեւին էլ բարեբախտութիւն չէ, քանզի նրանց տաղանդը չի դառնում երկրի սեփականութիւն, այլ մնում է որպէս անձնական յատկանիշ։ Առաջին Արմենին պարբերաբար ներկայացնում եմ թերթիս էջերում. վերջին նրա յաջողութիւններից նշեմ, որ հեռատեսիլի միջազգային ակադեմիան 100 վաւերագրական ֆիլմերից (նկարահանուած ԱՊՀ երկրներում) ընտրել է երկու ֆիլմ՝ Ճապոնիայում ներկայացնելու համար եւ այդ երկու ֆիլմերից մէկը Գասպարեանինն է, դա «Գողացուած մանկութիւն»ն է, սակայն այդ իրողութիւնը ոչ մի արձագանգ չի գտնում Հայաստանի մամուլում կամ կինօգէտների շրջանակում։ Նման լռութեան եւ անտարբերութեան են մատնում նաեւ ռեժիսոր Արմեն Մեհրաբեանի նորարարութիւնները թատրոնում։
Մեհրաբեանի թատրոնը
Մեհրաբեանը ասուպի պէս մտաւ թատերական ասպարէզ դեռեւս 1976-ին, շանթահարելով հանդիսատեսի գիտակցութիւնը նորարար ներկայացմամբ, որտեղ գլխաւոր դերերում իրերն էին։ Իրերը որպէս գործող անձինք խորհրդանիշներ էին եւ զուգորդումներ էին առաջացնում երեւակայութեան մէջ։ Երանի՛ նրանց, ովքեր տեսան սոցիալիստական ռեալիզմով տառապող արուեստի շրջանում Մեհրաբեանի թատրոնը։ Ռեալիզմը, այսինքն իրապաշտութիւնը, որպէս սովետական միակ ուղղութիւն արուեստում, լինի դա կինօ, թատրոն, կերպարուեստ կամ երաշժտութիւն, պարտադրում էր պատկերել կեանքը ինչպէս որ կայ եւ մերժում էր աւանգարդը։ Իրապաշտութիւնը հասցրեց այսօր արուեստն այն վիճակի, որ կեանքը կուլ տուեց արուեստին։ Գեղանկարում դու տեսնում ես նոյն ծաղիկները, ինչ կեանքում, իսկ սերիալներում, որն այսօր հեռատեսիլի ամենապահանջուած ժանրն է, դերասանը չի խաղում. նա նոյնն է, ինչ փողոցում եւ տանը, սուրճ է խմում եւ բամբասում։ Մեհրաբեանի խորհրդանիշների-զուգորդումների թատրոնը տեղ գտաւ Ճարտարապետների Միութեան շէնքում որպէս «Սոնեթ-101» ստուդիօ։ «Էլեգիա» ներկայացման մէջ գործող անձը արդէն ինքը Հայաստանն էր՝ հիւանդ պառկած, որին կաթիլային ներարկում էին անում։ Հսկայ մի թուր էր կախուած, որը բաղկացած էր մետաղեայ ժապաւէններից եւ շառաչում էր, վերածուելով ցեղասպան թուրքի։ Եթէ Մեհրաբեանի նման ռեժիսորը յայտնուէր Հայաստանից դուրս. ապա նրան ձեռքից ձեռք կը խլէին, բայց նա մնաց Հայաստանում, թէպէտ ունէր հնարաւորութիւն աշխատել, օրինակ, Ֆրանսիայում։ Երեւանում նա փայլատակեց միայն այն հեռաւոր 1976-ին, երբ բոլորը անխտիր ապշեցին, հիացան, բայց չներեցին եւ գոցեցին նրա առջեւ բոլոր թատրոնների դռները։ Սա վկայում է այն մասին, որ Երեւան քաղաքը մշակութային առումով գաւառ է, քանզի միայն գաւառներում են բոլոր տեղերը զբաղեցրած լինում եւ այդ տեղերի ղեկավարները թոյլ չեն տալիս տաղանդով իրենց գերազանցող ռեժիսորին ինչ-որ կերպ դրսեւորել իրէն։ Այսօր Մեհրաբեանը կրկին խաղից դուրս է, զուրկ է կոչումներից, որոնք շռայլւում են աջ ու ձախ թատերական գործիչներին եւ նուաստացնում նրանց, ով անկոչում է մնում։ Արմենն ինքնիրէն համարում է պարտուած ռեժիսոր, թէպէտ պարտւում է առաջին հերթին հանդիսատեսը, որին զրկում են այլընտրանքից, պարտադրելով գաւառականութիւն։
Գուրգէն Խանճեանի «Արտաւազդ-Շիդար»-ը
Մեր օրերի ամենաշատ բեմադրուող թատերագիրը Գուրգէն Խանճեանն է, որի «Արտաւազդ-Շիդար» պիէսը յաղթեց «Լեւոն Շանթ» թատերական մրցոյթում 2013-ին եւ մրցոյթի պայմաններից մէկն այն էր, որ պիէսը կ՚արժանանայ բեմադրութեան։ Գուրգէն Խանճեանն էլ իր հերթին պայման դրեց, որ բեմադրութիւնը պիտի իրականացնի Արմեն Մեհրաբեանը։ Հայոց պատմութեան մէջ երկու Արտաւազդներ կան. մէկը Տիգրան Մեծի թագաժառանգն էր, իսկ միւսը՝ Արտաշէսի որդին։ Հօր մահուան առիթով Արտաւազդն ասում է.
«Երբ դու գնացիր ու ամբողջ երկիրը քեզ հետ տարար,
Ես այս աւերակների վրայ ո՞ւմ թագաւորեմ»։
Այս Արտաւազդին շիդար էին ասում, այսինքն չարիք, գուցէ շեյդա (պարսկերէն շեյթան) բառից է։ Արտաշէսը նրան անիծում է.
«Եթէ դու (ձի) հեծնես որսի գնաս
Ազատն ի վեր, դէպ Մասիս
Քաջքերը քեզ բռնէն տանէն
Ազատն ի վեր, դէպ Մասիս,
Այնտեղ մնաս, լոյս չտեսնես»
Ի հարկէ, Գուրգէն Խանճեանը դիմեց Արտաւազդի կերպարին, որպէսզի շօշափի չափազանց արդիական եւ միաժամանակ յաւերժ մի նիւթ-գլխացաւանք։ 21-րդ դարն այլեւս չի հանդուրժում մէկ հոգու իշխանութիւնը, որը չարիք է դառնում երկրի համար, խոչընդոտելով երկրի առաջընթացը։ Եւ ահա Խանճեանը դիմում է Արտաւազդի կերպարին, որն աւելի շատ առասպելական կերպար է, քան իրական, բայց եւ այնպէս ամէն բռնակալ կարող է գտնել այդ կերպարի մէջ սեփական անձը։
Մեհրաբեանի կերտած Արտաւազդը
Կար ժամանակ, երբ ռեժիսորը ընդամէնը դերասանապետ էր, ինչպէս առաջին ջութակը նուագախմբում, որը չափն էր տալիս։ Ժամանակները վաղուց փոխուել են, եւ ռեժիսորը պիտի ոչ թէ պիէսը բեմադրի, այլ՝ պիէսի գաղափարը։ Այդ տեսակէտից Մեհրաբեանը այսօր միակն է Հայաստանում, ով ոչ թէ բառերն է բեմադրում, այլ մտքերը եւ կառուցում է բեմի վրայ պիէսի ողջ կոնցեպցիան։ Ինչպէս է մարդուն փոխում անսահման իշխանութիւնը, ինչպէս է նրան երկատում եւ թաթախում արեան մէջ։ Մեհրաբեանը նաեւ բեմադրութեան նկարիչն էր եւ զգեստների հեղինակը։ Գործող անձանց Մեհրաբեանը տեղաւորեց այնպէս, ինչպէս նկարիչը կը տեղաւորէր իր պաստառում. նրանք բոլորը մեր աչքի առաջ էին եւ երգչախմբի էին նման։ Առանձին էր միայն թագաւորն՝ Արտաւազդը, որն այլեւս ո՛չ եղբայր ունէր, ո՛չ ընկեր, քանզի ամենքին կասկածում էր իր դէմ դաւ նիւթելու մէջ։ Եւ վերջում Արտաւազդը բեմ է դուրս հանում մի հսկայ թուր։ Բեմադրութիւնը կառուցուած էր հետեւալ կերպ. ամէն մէկը գալիս էր Արտաւազդի մօտ եւ տեղի էր ունենում կարծես, ընդունելութիւն հիմնարկի տնօրէնի առանձնասենեակում։ Ամենայաճախակի այցելուն թիկնապահ Վրամն էր։ Նա ունէր մի պայուսակ, որտեղ պահում էր գործիքներ. մէկը լեզու կտրելու գործիք էր, միւսը՝ գլուխ… յիշենք, ինչպէս էին Շեքսպիրի «Մակը բեթ»-ում Վրամի գործառոյթը կատարում որպէս գործող անձինք մարդասպանները, որոնց միջոցով Մակը բեթը անողորմ վերացնում էր իր իշխանութեան բոլոր հակառակորդներին։ Ի դէպ, որքա՚ն հետաքրքիր կը լինէր դիտել Շեքսպիրի կամ Չեխովի պիէսներից մէկը Մեհրաբեանի մեկնաբանութեամբ։ Նոյն Սոս Սարգսեանի անուան համազգային թատրոնում, որտեղ «Արտաւազդ-Շիդար»-ում աննկարագրելի վարպետութեամբ իրենց դերերը կատարեցին թատրոնի դերասաններ, որոնցից յատկապէս նշեմ Արման Նաւասարդեանին, Ռուզան Ենոքեանին եւ Արմինէ Անդրեասեանին։ Իսկ թատրոնի երիտասարդ տնօրէն Վարդան Մկրտչեանը մտահոգուած է թատրոնի գերխնդիրով, որը թատրոնի պատերից դուրս է. նա հաւատում է, որ համազգային թատրոնը կ՚իրականցնի Սոս Սարգսեանի երազանքը եւ կ՚ունենայ իր սեփական շէնքը։ Առաջ Աստուած։
