«Արիւնը կը քաշէ». «Փոշի ազգ»-ի լացող մարդուն աղջիկը Թորոնթոյէն Երեւան կը պատմէ իր ընտանիքի պատմութիւնը

Աւելի քան երկու տասնամեակներ առաջ, Թորոնթոյի արուարձաններէն մէկուն մէջ գտնուող տան մը նկուղը VHS ժապաւէն մը կը դառնար ու աղօտ պատկերները կեանքի կը կոչուէին հեռատեսիլի պաստառին վրայ.

Ու յանկարծ կու գար ճանաչման պահը…

Մարմնով մանր մարդ մը, որ իր ամբողջ կեանքին ընթացքին լուռ մնացած էր, մէկէն ի մէկ կը դողայ, անվստահ ձեռքը կ՚երկարէ դէպի հեռատեսիլը եւ կ՚ըսէ. «Քոյրս է։ Ատիկա քոյրս է»։

Ճանաչման պահը՝ վաթսուն տարի ետք։

Հայերս՝ ար­մատներ ու­նինք տե­ղահա­նու­թեան մէջ, գի­տենք, թէ խոր­քին մէջ նման նա­խադա­սու­թիւն մը ի՛նչ կը նշա­նակէ։

Country of Dust-ի («Փո­շի ազգ») փոտ­քասթի երկրորդ եթե­րաշրջա­նի առա­ջին դրո­ւագին (episode) մէջ, Նա­յիրի Աբ­րա­համեան խո­րապէս անձնա­կան պատ­մութիւն մը կը կի­սէ՝ որ նաեւ տա­րօրի­նակ կեր­պով ծա­նօթ է մեզ­մէ շա­տերուն։ Պատ­մութիւն մը «տուն» հաս­կա­ցողու­թեան ու կա­րօտի մա­սին, ժա­ռան­գութեան ու յի­շողու­թեան մա­սին, մեծ հայ­րե­րու, հայ­րե­րու ու դուստրե­րու եւ մեր ներ­սը կրած աւե­րակ­նե­րու մա­սին։

Դրո­ւագը կը կո­չուի՝ «Լա­ցող մար­դուն աղ­ջի­կը»։

Վեր­նա­գիրին լա­ցող մար­դը Նա­յիրիին հայրն է՝ Ժան Աբ­րա­համեանը, կամ Ժան ամ­մօն, ինչպէս զինք կը կո­չէի։ Բայց Ժան ամ­մո­յին հայրն է՝ Նա­յիրիին մեծ հայ­րը, որ ար­ցունքի մէջ կը խեղ­դո­ւի Մու­սա լե­ռան տե­սերի­զը դի­տելու ըն­թացքին։ Այդ պա­հը՝ լուռ եւ ցնցիչ պատ­մութեան հիմքն է։ 2002-ին, Սքար­պո­րոյի նկու­ղին մէջ հա­ւաքո­ւած ըն­տա­նիքի մը հա­մար, տաս­նա­մեակ­նե­րէ ի վեր փակ մնա­ցած վէրք մը յան­կարծ կը սկսի սպիանալ ու բու­ժո­ւիլ: Ժան ամ­մո­յին հա­մար իր հօր ար­ցունքնե­րը տես­նե­լը բան մը կը փո­խէ. շա­տոնց փա­կուած դուռ մը յան­կարծ կը բա­ցուի։

Նա­յիրին կը ճանչնամ ման­կութե­նէս. եր­կուքս ալ Թո­րոն­թո­յի մէջ ծնած-մեծ­ցած ենք: Մեր հայ­րե­րը լաւ բա­րեկամ­ներ էին. եր­կուքն ալ Մու­սա լեռ­ցի, քիչ-թէ-շատ նոյն տա­րինե­րուն գաղ­թած էին Թո­րոն­թօ՝ նոր կեանք մը սկսե­լու նպա­տակով: Եր­կուքն ալ խիստ հպարտ, խո­րապէս զգա­ցական, եր­բեմն կո­պիտ, բայց միշտ առա­տաձեռն ու ազ­նիւ։ Կը յի­շեմ, երբ Ժան ամ­մո­յին այ­ցե­լեցի իմ հօրս հետ, իր մա­հուը­նէ քա­նի մը ամիս­ներ առաջ. թէեւ ALS հի­ւան­դութիւ­նը ար­դէն սկսած էր իր մար­մի­նը քայ­քա­յել, սա­կայն ան ու­ղիղ կե­ցաւ եւ մեզ իր տու­նը ըն­դունեց։ Հպար­տութեամբ ին­ծի ցոյց տո­ւաւ իր «հայ­կա­կան սե­նեակը»՝ քար­տէսնե­րով, լու­սանկար­նե­րով, յու­շա­նուէր­նե­րով։ Իր ձայ­նը, հի­ւան­դութե­նէն մեղ­մա­ցած, տա­կաւին կը կրէր մեր բար­բա­ռին գե­ղեցիկ երաժշտու­թիւնը։

Մու­սա լեռ­ցի­ներուն եզա­կի եւ «եապան­ճի­ներուն» (դրսե­ցինե­րուն կամ «օտար­նե­րուն») հա­մար դժո­ւար հասկցո­ւող բար­բա­ռը այս դրո­ւագին թաք­նո­ւած զար­կե­րակն է։ Կը լսենք զայն իր հօր հե­ռաձայ­նին մէջ՝ երբ առա­ջին ան­գամ Վա­գըֆ կը կան­չէ՝ ըն­տա­նիքի ան­դամներ փնտռե­լու նպա­տակով: Կը լսենք իր զար­միկ Ճե­մին ձայ­նին մէջ՝ երբ իրենց վե­րամիաւո­րու­մը կը պատ­մէ։ Կը լսենք Ժան ամ­մո­յի կրքոտ յայ­տա­րարու­թիւննե­րուն մէջ, իր յան­կարծա­կան եր­գե­րուն մէջ, իր վե­րագ­տած եղ­բօ­րոր­դիին պա­րանո­ցը հո­տոտե­լու ձե­ւին մէջ՝ առա­ջին գրկա­խառ­նութեան ըն­թացքին։

Կը լսենք նաեւ այն ինչ որ չ’ըսո­ւիր։ «Հոշ կել­տի­նիզ»-էն (թրքե­րէնով՝ «բա­րի եկած էք») ետք եկող լռու­թեան մէջ։ «Ասի­կա իմ հօրս տունն է» ար­տա­յայ­տութե­նէն ետք եկող ար­ցունքնե­րուն մէջ։

***

Country of Dust-ը, իր էու­թեան մէջ, Հա­յաս­տա­նի մա­սին փոտ­քասթ մըն է, բայց նաեւ կը խօ­սի այն բազ­մա­թիւ Հա­յաս­տաննե­րուն մա­սին, որոնք կը գո­յանան անոր ներ­կայ սահ­մաննե­րէն դուրս։ Կը խօ­սի յի­շողու­թեան մէջ մնա­ցած ու առաս­պե­լական Հա­յաս­տաննե­րուն մա­սին, աք­սո­րի ու վե­րադար­ձի Հա­յաս­տաննե­րուն մա­սին։ Կը խօ­սի այն հա­յերուն մա­սին, որոնք մնա­ցին, անոնց՝ որոնք գա­ցին, եւ անոնց՝ որոնք կը շա­րու­նա­կեն վե­րադառ­նալ՝ փնտռե­լով բան մը, որ միշտ քիչ մը հե­ռու է՝ բայց եր­բեմն հրաշ­քով կը գտնո­ւի։

Որ Ժան ամ­մօն լա­ցաւ՝ զար­մա­նալի չէ։ Ինչ որ զիս ամե­նէն շա­տը յու­զեց այն էր, թէ ինչպէս այդ յու­զումը հան­դի­պեցաւ գոր­ծո­ղու­թեան։ Ան գնաց, փո­խեց իր ու իր կո­ղակի­ցին (Յաս­միկ թան­թի­կիս) ճամ­բորդա­կան ծրա­գիր­նե­րը։ Վեր­ցուց հե­ռաձայ­նը առանց ժա­մային տար­բե­րու­թիւննե­րը ստու­գե­լու եւ հե­ռաձայ­նեց հե­ռաւոր ըն­տա­նիքին։ Պնդեց որ տես­նէ գիւ­ղը, եկե­ղեցին, իր մեծ հօր կա­ռու­ցած տու­նը։ Գնաց՝ ոչ թէ իբր զբօ­սաշրջիկ կամ օտար, այլ իբր մէ­կը, որուն արիւ­նը կը քա­շէ:

Երբ հարց տրո­ւեցաւ թէ օդա­կայա­նի ժա­ման­ման վայ­րին մէջ ինչպէ՞ս մին­չեւ այդ ատեն ան­ծա­նօթ­ներ զի­րար պի­տի ճանչնա­յին ու զի­րար գտնէին՝ «Արիւ­նը կը քա­շէ», ըսաւ Ճե­մին։ «Արիւ­նը մեզ պի­տի քա­շէ»։ Եւ քա­շեց։

Այս պատ­մութեան մէջ բան մը կայ այն մա­սին, թէ ինչպէս Ժան ամ­մօն յայտնի էր իր ջեր­մութեամբ, հպար­տութեամբ, յու­զա­կանու­թեամբ, բայց նաեւ իր սրու­թեամբ։ Երբ հա­սաւ Եօղուն Օլու­քի իր ըն­տա­նիքին հին տու­նը՝ ուր հի­մա կ՚ապ­րին 1939-ին տան հո­գատա­րու­թիւնը վստա­հուած թուրք ըն­տա­նիքին սե­րունդնե­րը, ան ետ չքա­շուե­ցաւ։ Երբ դի­մաւո­րուե­ցաւ «Հոշ կել­տի­նիզ» քա­ղաքա­վարի ող­ջոյնով, հե­կեկաց ու ըսաւ մու­սա­լեռան իր բար­բա­ռով՝ «Քու­նըծ հոշ կել­տի­նիզ» (մեղմ ասած՝ «Ձեր բա­րի գա­լուստը անի­ծեմ»)։ «Ասի­կա հօրս տունն է. դո՛ւք էք, որ բա­րի եկած էք»։

Ոմանք կրնան վի­րաւո­րուիլ այդ ար­տա­յայ­տութե­նէն։ Բայց անոնք, որոնք կը կրեն այս ցա­ւօտ պատ­մութիւ­նը, գի­տեն, որ ճշմար­տութիւն մը կայ այդ հայ­հո­յան­քին մէջ, որ սրտէն բխող ար­տա­յայ­տութիւն մըն է, ոչ թէ ատե­լու­թե­նէ՝ այլ սե­փական ար­մատնե­րու սէ­րէն ու այն ան­հա­մաձայ­նութե­նէն, որ կու գայ երբ մէ­կը քե­զի գա­ւաթ մը ջուր կամ ժպիտ մը կը մա­տու­ցէ՝ կար­ծե­լով թէ ատի­կա կրնայ ջնջել սե­րունդնե­րու կո­րուստը։

Լա­րուա­ծու­թիւն՝ անձնա­կանին ու պատ­մա­կանին մի­ջեւ, յու­զա­կանին ու քա­ղաքա­կանին մի­ջեւ։ Ի՞նչ կը նշա­նակէ կանգնիլ այն տան մէջ, զոր քու մեծ հայրդ կա­ռու­ցած է, եւ գիտ­նալ որ չես կրնար մնալ հոն։ Ի՞նչ կը նշա­նակէ վե­րադար­ձի «բա­րի գա­լուստ» մը լսել՝ այն տան մէջ, զոր եր­բեք պէտք չէ թո­ղած ըլ­լա­յիր։

Ժան ամ­մօն չխու­սա­փեցաւ այդ ցա­ւէն, այլ իմաս­տա­ւորեց զայն։ Եւ ապա, դեռ ար­ցունքնե­րը աչ­քե­րուն մէջ ըսաւ «Հա­լալ թող ըլ­լայ իրենց»։ Ոչ թէ որով­հե­տեւ մոռ­ցած էր կամ կ’ու­զէր մոռ­նալ, այլ որով­հե­տեւ ընտրեց կա­րեկ­ցութեամբ յաղ­թա­հարել դժո­ւար պա­հը:

Այդ շնորհքի արար­քը՝ բարդ, շեր­տա­ւոր, ան­լուծե­լի՝ մնաց Ճե­մին հետ, եւ այժմ կը մնայ մե­զի հետ։

***

Խառ­նո­ւած միտ­քերս գրի կ’առ­նեմ Երե­ւանի մէջ։ Նա­յիրին ալ հոս կ՚ապ­րի իր ըն­տա­նիքին հետ։ Անոր տե­ղափո­խու­թիւնը Հա­յաս­տան, ինչպէս իմս, ձե­ւաւո­րուե­ցաւ այսպի­սի պատ­մութիւննե­րով՝ հայ­րե­րու ու մեծ հայ­րե­րու պատ­մութիւննե­րով, որոնք իրենց պա­պենա­կան տու­նե­րը իրենց սրտե­րուն մէջ կը կրէին։ Բար­բառներ, որոնք կը գո­յատե­ւեն խո­հանո­ցի սե­ղան­նե­րուն եւ ինքնա­շար­ժի ճամ­բորդու­թիւննե­րուն մէջ, օրօ­րոց­նե­րուն եւ գի­շերա­յին կե­նաց­նե­րուն մէջ։ Ար­մատներ, որոնք կ’եր­կա­րին ծո­վերու եւ տաս­նա­մեակ­նե­րու վրա­յէն՝ միայն մեզ ետ քա­շելու հա­մար։

Նա­յիրիին պատ­մո­ղու­թիւնը պար­զա­պէս չի պահ­պա­ներ այս յի­շողու­թիւննե­րը՝ այլ կը կեն­դա­նաց­նէ զա­նոնք. կեան­քի կը բե­րէ զա­նոնք։ Country of Dust-ի մի­ջոցով, Նա­յիրին՝ իր հա­մաար­տադրող­ներ Ճե­րեմի Տալ­մա­սի եւ Գո­հար Խա­չատ­րեանի հետ միասին՝ ստեղ­ծած է տա­րածք մը, ուր նման պատ­մութիւններ կրնան շնչել, նեղ յի­շողու­թիւննե­րէ դուս գալ եւ կեան­քի կո­չուիլ, ուր սփիւռք ու հայ­րե­նիք հա­կադիր չեն, այլ իրա­րու հետ հիւ­սո­ւած թե­լեր են, ուր պատ­մութիւն մը ձայ­նագրե­լը կը դառ­նայ ուխտագ­նա­ցու­թեան ձեւ մը։

Ու կա­րեւոր է, որ այս պատ­մութիւննե­րը անգլե­րէնով կ՚ըսո­ւին. կա­րեւոր է, որ այս ձե­ւաչա­փով կ՚ըսո­ւին, որով­հե­տեւ այս ձե­ւով ներ­քին շրջա­նակէն ան­դին կը հաս­նին. կը խօ­սին Սքար­պո­րոյի մէջ մեծ­ցող հե­տաքրքիր երի­տասար­դին, անգլե­րէն սոր­վող այ­լա­խոհ թուրք ու­սա­նողին կամ ամե­րիկա­հայ պա­տանիին, որ հա­յերէն միայն քա­նի մը բառ գի­տէ, բայց նոյնքան կը զգայ պատ­մութեան ցա­ւը։

Դրո­ւագ­նե­րուն ար­տադրու­թեան որա­կը գե­րազանց է։ Ձայ­նագրու­թիւննե­րը, երաժշտու­թիւնը, եւ ընդհա­նուր ար­տադրա­կան մօ­տեցու­մը՝ բո­լորը զգուշ մտադ­րութեամբ կա­տարո­ւած են: Եւ այո, կը նշա­նակէ, որ աւե­լի եր­կար կը սպա­սենք իւ­րա­քան­չիւր դրո­ւագի հա­մար (հա­ւատա­ցէ՛ք, բո­ղոքած եմ։) Բայց ինչ որ կը մա­տու­ցեն ար­ժա­նի է համ­բե­րու­թեան:

Այս դրո­ւագին վեր­ջա­ւորու­թեան մօտ, Նա­յիրին կը վե­րադառ­նայ Մու­սա լեռ 2023-ի երկրա­շար­ժէն ետք, երբ իր հայ­րը հա­զիւ ամիս­ներ առաջ մա­հացած էր։ Տու­նը՝ իր նախ­նի­ներուն պա­պենա­կան տու­նը, երկրա­շար­ժէն փլած էր։ Եւ սա­կայն Նա­յիրին գնաց, կանգնե­ցաւ աւե­րակ­նե­րուն մէջ, տան թուրք երե­խանե­րուն հետ անգլե­րէնով մին­չեւ քսան հա­շուեց, դափ­նիի օճա­ռին հո­տը տա­կաւին օդին մէջ։ Խօ­սեցաւ Համ­մա­լէի հետ՝ այն կնոջ, որ ժա­մանա­կին իր հօր ջուր առա­ջար­կած էր եւ հի­մա վրա­նի մէջ կ՚ապ­րէր աւե­րակ­նե­րուն դի­մաց։

Պատ­մութիւ­նը մեծ ու յստակ եզ­րա­կացու­թիւն մը չու­նի, որով­հե­տեւ դեռ կը շա­րու­նա­կուի: Կայ սա­կայն հան­դարտ գի­տակ­ցութիւն մը, որ ինչ որ կոր­սուած էր, տա­կաւին կ՚ապ­րի. որ ինչ որ կոտ­րուած էր, տա­կաւին մաս կը կազ­մէ պատ­մութեան։ Պա­տու­մը մե­զի զգալ կու տայ, որ վե­րադար­ձը միշտ ալ հո­ղը վե­րագ­րա­ւելու մա­սին չէ՝ այլ եր­բեմն մեզ վե­րագտնե­լու մա­սին։

Ինչ որ զգա­ցի այս դրո­ւագը լսե­լով՝ հաս­տա­տումն էր բա­ներու մը, որոնց վա­ղուց կը հա­ւատամ. որ սուգն ու հպար­տութիւ­նը կրնան գո­յակ­ցիլ, որ պատ­մո­ղու­թիւնը դի­մադ­րութեան ձեւ մըն է, որ տուն գտնե­լու շատ ճամ­բա­ներ կան։

Երբ Նա­յիրիին մեծ հայ­րը ճանչցաւ իր քոյ­րը պաս­տա­ռին վրայ, բան մը փո­խուե­ցաւ։ Հին ու կոտ­րո­ւած բան մը սկսաւ վե­րակա­ռու­ցո­ւիլ: Եւ այդ վե­րակա­ռու­ցումը աւար­տին չհա­սաւ Ժան ամ­մո­յին Մու­սա լեռ այ­ցե­լու­թեամբ։ Կը շա­րու­նա­կուի՝ Նա­յիրիին հետ, իր զա­ւակ­նե­րուն հետ եւ մեր բո­լորին հետ, որոնք կը լսեն այս կա­րեւոր փոտ­քասթը ու կը յի­շեն ու (գո­նէ մտո­վի) կը վե­րադառ­նան։

Ի վեր­ջոյ արիւ­նը կը քա­շէ:

Ու մենք կը շա­րու­նա­կենք հե­տեւիլ այս գե­ղեցիկ պատ­մութեան, որ նաեւ մեր բո­րոլին պատ­մութիւնն է։

Թո­րոն­թո­հայ Օգոս­տոս 2025 (216) թիւ: