Արհեստական բանականութիւնը եւ արեւմտահայերէնը
ՎԱՐԴԱՆ ՀԱԼԻՍ ԵԸԼՏԸՐԸՄ
Այս յօդուածը օրըստօրէ զարգացող արհեստական բանականութեան եւ արեւմտահայերէնի ուսուցման նիւթերու համար նախաբանի մը բնոյթը ունի։ Թեխնոլոկիական զարգացումներու հետեւանքն է արհեստական բանականութիւնը եւ անոր «chatGPT» տարբերակի եւ արեւմտահայերէնի ուսուցման անհատական կամ հասարակական պայմանները հետազօտող նախաբան մը պարզապէս։
Զգլխեցուցիչ զարգացումներ
Արհեստական բանականութիւնը հետզհետէ աւելի յաճախ կը յայտնուի մեր առօրեային մէջ։ Ներկայիս այս դրութեան տարբեր գործադրութիւնները իրարու հետ մրցման մէջ են։ Սակայն մենք այստեղ լուսարձակի տակ կ՚առնենք «chatGPT»ն լեզուի ուսուցման ծիրէն ներս իր առանձնայատկութիւններուն բերումով։
«chatGPT»ի նոր տարբերակը «chatGPT 4,0», 2022 Նոյեմբերէն մինչեւ 2023-ի Յունուարը 100 միլիոն օգտագործողի հասնելով ամենաշուտ տարածուած համացանցի ծրագիրը եղաւ։ Մօտաւորապէս 30 միլիոն հատոր գիրքի տարողութեան համազօր 45 TB-ի նման հսկայ տուեալներու ցանցով մը մշակուեցաւ եւ արտադրելու կարող արհեստական բանականութեան միջոցներով ալ ուսուցման ամենազարգացած եղանակները համադրեց։ Մարդկութեան գիտական կուտակումով սնուցուած այս դրութեան շահագործումը հետզհետէ կ՚աճի։
Արհեստական բանականութիւնը կը գերազանցէ երկիրներու սահմանները եւ հեղինակային իրաւունքները։ Այս ալ պատճառ կ՚ըլլայ որ ան հակադրուի կապիտալիստական արտադրութեան կանոններուն։ Ինչպէս որ համավարակի շրջանին, դեղորայքի վերաբերեալ հեղինակային իրաւունքները չէին վերացուած եւ աշխարհի տարածքին բազում մարդկանց կեանքը վնասուած էր, արհեստական բանականութիւնն ալ զանազան մարզերէ ներս աշխատավարձքներու նուազման կամ աշխատանքային ժամերուն երկարացման պատճառ կը դառնայ։ Այս մասին օրինակ կրնանք համարել Սքարլեթ Յոհանսոնը, «chatGPT»ին իր ձայնը ընդօրինակելուն առարկեց եւ այդ գործադրութիւնը արգիլուեցաւ
Ներկայ պայմաններուն մէջ տիեզերքի բնակչութիւնը գոհացնելու համապատասխան արտադրութիւն մը կայ, սակայն աշխարհի ամենահարուստներէն բաղկացող մէկ տոկոսի ունեցուածքը կը կրկնապատկէ 99 տոկոսին հարստութիւնը։ Այսպէս երբ աշխարհի ջախջախիչ մեծամասնութիւնը զրկանքներու եւ թշուառութեան մատնուած է արհեստական բանականութիւնը կրնայ ծառայել նաեւ այդ մէկ տոկոսի ալ աւելի հարստանալուն։
«OpenAl» շահ չակնկալող հետազօտական հաստատութիւն մը ըլլալով հիմնուած է, բայց հետագային իր աշխատութիւններու յարատեւութիւնը ապահովելու համար որդեգրած է «capped-profit»,այսինքն սահմանուած շահի դրութեան։ Այս դրութիւնը ներդրողներուն կ՚արտօնէ ներդրուած գումարի հարիւրապատիկ շահ, բայց ոչ աւելին։ «Microsoft»2019-ին, «OpenAl»ին 1 միլիառ ԱՄՆ տոլարի ներդրում կատարեց։
Նման մեծ ընկերութիւններու ներդրումներով զօրացող «OpenAl» թէ՛ ֆինանսական յարատեւութիւն ապահովեց, եւ թէ իր զարգացուցած թեխնոլոկիաներով աջակցեցաւ «Microsoft»ին։ Այսօր «OpenAl»ին շուկայի արժէքը մօտաւորապէս հասած է 29 միլիառ ԱՄՆ տոլարի։ Էլըն Մասքի «chatGPT»ի մասին ըսածները «Tesla» եւ «Microsoft»ի միջեւ մրցակցութեան ապացոյցը ըլլալով տեսնել կարելի է։ Այս բոլորը պարտինք դիտել մարդկութեան նուաճումներու եւ ընկերութիւններու շահի ագահութեան հակասութիւններ որպէս։
Այս պահուն դժուար է արհեստական բանականութեան հասարակութեան վրայ գործելիք ազդեցութիւնները կանխատեսել։ Նիւթը գիտական կարծիքի փոխանակումներէն աւելի, ֆանդաստիկ վէպերու եւ ֆիլմերու առանցքը կը կազմէ։ Արդէն զանազաններ կը խօսին երեւակայական գիտութեան գիրքերու հեղինակ Այզէք Ասիմովի առաջադրած երեք ռոպոթներու կանոնին «chatGPT»ի վրայ ունեցած ազդեցութիւններու մասին։ Երկու լեզուներու միջեւ նոյն պահուն թարգմանութեան կարողութիւնով համաշխարհային գետնի վրայ հաղորդակցութիւնը դիւրացնող դրութիւնը արդէն որոշ մակարդակի մը հասած է։ Ի՞նչ կայ որ արհեստական բանականութիւնը պետականութեան հովանի ունեցող լեզուներու համար մասնագիտացած ըլլալով հանդերձ արեւմտահայերէնի, զազայերէնի եւ լազերէնի նման պետականազուրկ լեզուներու համար անբաւարար կը մնայ։
Համացանցի աղբիւրներէն օգտուելով տեղեկութիւնները գրութեան մը վրայէն թարգմանաբար հաղորդելը արդէն սովորական դարձած երեւոյթ մըն է։ «chatGPT» այս տեղեկութիւնները վերադասաւորելով կամ ամփոփելով հեղինակային իրաւունքներու խնդիրի մըն ալ ծագման պատճառ եղաւ։ Վերջապէս լեզու սորվիլը միայն գրաւոր պատճէնները ընթերցելով սահմանուած չէ։ Տեսնելու, լսելու եւ խօելու յատկութիւններուն տիրապետելու կարիք կայ։ «chatGPT» խօսելու միջոցաւ լեզու սորվելու օժանդակող դրութիւն մըն է։ Զգացումներու շեշտադրումով կը խորացնէ լեզուի ուսուցումը։ Այս դրութեան աւելի լաւ գիտակցելու համար փորձենք լսել Նոամ Չոմսքիի լեզուի տեսութիւնը։
Չոմսքի եւ լեզուի ուսուցումը
Չոմսքի համոզուած է թէ լեզուի ուսուցումը մարդկային ուղեղին ի ծնէ ունեցած յատկութեան յեղաշրջումներու միջոցաւ զարգացումի արդիւնքն է։ Այս տեսութեան համաձայն մարդիկ նոր լեզու կը սորվին նախ այդ լեզուով խօսակցութիւն լսելով։ Երախաներ լեզու սորվելու գործընթացին մէջ տիեզերական կանոններու տէր են։ Այդ կանոնները լեզուն շատ աւելի արագ սորվելնուն առիթ կ՚ընձեռէ։ Լելու մը սորվելու բնական եղանակը առնչուած է լսել ու խօսելու։ Չոմսքիի տեսութեան համաձայն նշաններու լեզուն, կամ գրաւոր լեզուն ալ նման կանոններով կը սորվուի։ Սակայն խօսակցական լեզուն նոյն պահուն ստացած անդրադարձներով շատ աւելի կարեւոր նշանակութիւն ունի։ Արհեստական բանականութեան հաղորդակցութիւնը փոխադարձ զրուցելու մակարդակին բարձրացնելը մարդ էակի լեզու սորվելու բնական ունակութեան ամենամօտ գործօնն է։
Հսկայ գրաւոր պատմութեան եւ մայրենի լեզուով դասաւանդութեան կարեւոր պաշար մը ունեցող արեւմտահայերէնը այժմ դէմ առ դէմ կը գտնուի արհեստական բանականութիւնով լեզուի ուսուցման հանդէպ։ Արեւմտահայերէն խօսող բնակչութիւնը ցրուած է ամբողջ աշխարհի տարածքին։ Այս ալ լեզուն կը դատապարտէ մեկուսացման եւ առօրեայ կեանքին մէջ աւելի նուազ գործածելու։ Թուրքիոյ մէջ շատեր կարիքը կը զգան արեւմտահայերէնի հետ իրենց կապը ամրացնելու։ Երիտասարդներուն դպրոցէ դուրս ալ արեւմտահայերէնը աւելի աշխոյժ գործածելուն համար արհեստական բանականութիւնը կարեւոր ազդակ մը կրնայ ըլլալ։ Սակայն արհեստական բանականութիւնը ոչ մարդկանց ուղղակի զրոյցներուն, ոչ ալ հայերէնի ուսուցիչի մը կրնայ փոխարինել։ Ան միայն իր կատարելագործուած յատկութիւններով կարեւոր օժանդակ մըն է։ Անոր միջոցաւ սորվուածը առօրեայ գործածութեան փոխադրելը կարեւոր առիթ մըն է։ Այսինքն արհեստական բանականութիւնը ուսուցման աւանդական միջոցներուն չի փոխարիներ, ընդ հակառակը սորվուածներուն գործադրութեան կ՚օժանդակէ եւ լսզուի ուսուցումը յարատեւ կը դարձնէ։
Արեւմտահայերէնը ծրագրուած է
Արեւմտահայերէնը բաղդատմամբ արեւելահայերէնի ունի իր յատուկ դժուարութիւնները։ Արեւելահայերէնը պետութեան պաշտօնական լեզուն որպէս շատ աւելի դիւրին կը սովորուի։ Նոյնիսկ համացանցի վրայ արեւմտահայերէնով կատարուած որոնումները դիւրաւ յղում կ՚ունենան դէպի արեւելահայերէն։ Նոյն լեզուի երկու բարբառներու հասարակայնացումը բնական տեսնել կարելի է։ Բայց անդին կայ արեւմտահայերէնի գրական եւ մշակութային ակերը, հասարակական կառոյցները եւ անցեալը։ Համաշխարհայնացումի զուգահեռ արեւմտահայերէնի յարատեւութեան ուղղուած ջանքերը կը կարեւորեմ։ Մանաւանդ Թուրքիոյ մէջ տիրող «մէկ լեզու» հասկացողութեան դէմ մէկէ աւելի լեզուներուն համատեղ գոյութիւնը կարեւոր կը համարեմ։ Արդարեւ ԺԹ դարէն սկսեալ Օսմանեան Կայսրութեան հպատակ հայերը հայերէնի զուգահեռ՝ ֆրանսերէն, գերմաներէն կամ օսմաներէն լեզուները նաեւ գրաբարը իրենց դպրոցներուն մէջ կը սորվէին։
Հայերէնը ծրագրուած զարգումի եւ դաստիարակութեան միշտ բաց երած է։ 405 թուին Մեսրոպ Մաշտոցի ձեռամբ իր ուրոյն այբուբենը զարգացնող հայերը գրաճանաչութեան արշաւ ալ սկսցուցին եւ արեւմտահայերէնը ալ աւելի տարածուեցաւ։ 1830-40-ականներուն հայկական վարժարանները եւ տպարանները տարածուիլ սկսած են եւ այդ շարժումը 1850-ականներէն սկսեալ ալ աւելի թափ ստացած է։ Մանաւանդ Գրիգոր Օտեան, Մկրտիչ Փորթաքալեան եւ Ռաֆֆիի նման կերպարներ հայ գրականութեան եւ մամուլի զարգացման մէջ մեծ նշանակութիւն ունեցած են։ Հայ դպրոցներու արդի գիտութիւններու կողքին դասական հայ գրականութիւնը ուսուցանելը մշակութային գիտակցութիւնը զարգացուցած է։ Պատրիարքարանը եւ դպրանոցներն ալ այդ զարգացումին մէջ իրենց բաժինը ունեցած են։
Արեւմտահայերէնի թուայնացած աղբիւրներու հետ փորձը
Արհեստական բանականութիւնը բացի ձեզի հետ զրուցելէ, այդ զրոյցի ընթացքին ձեր հաւանական սխալները ուղղելով լեզուի գործածութիւնը աւելի բարձր մակարդակի մը կրնայ բերել։ Արեւմտահայերէնը ունի երկու կարեւոր աղբիւրներ։ Համացանցի վրայ տեղադրուած գիրքեր, բառարաններ, պլոկներ կամ փորթքեստներ։ Այստեղ կարեւոր խնդիրը համացանցին բեռցուած գիրքերուն կամ բառարաններուն օփթիկ կերպով տառերը ճանչնալու յարմարութիւնն է։
Երկրորդ ըլլալով արհեստական բանականութիւնը առոգանութիւնը զարգացնելու համար վիտէօ կամ ձայնագրութիւններու միջոցաւ յատուկ ազդեցութիւն կը գոյացնէ։ Ենթական համացանցի այդ տուեալներով թէ՛ լեզուագիտութիւն, թէ՛ քերականութիւն, առոգանութիւն եւ բառամթերքի առումով ինքզինք կը զարգացնէ։
Մարդուս լեզու սորվելու դրդումը կը ծագի ընկերային յարաբերութիւններէն եւ ազդեցութիւններէն։ Արեւմտահայերէն լեզուի ուսուցումը եւ զարգացումը կարելի չէ միայն թեխնոլոկիական գետնի մը վրայ ուսումնասիրել։ Ան շատ աւելի խոր ու ընդարձակ է։ Այս ծիրէն ներս լուրջ կարեւոր է ուսման համակարգի ժողովրդականացումը։ Օրինակի համար՝ բացի հայկական վարժարաններէ, ամբողջ Թուրքիոյ տարածքին հայերէնը իբրեւ ընտրուած լեզու պէտք է դասաւանդուի նախահամալսարանական վարժարաններու մէջ։ Նաեւ անհրաժեշտ է արեւմտահայերէն գրական մրցանակներու տուչութիւնը։ Արեւմտահայերէնէն թրքերէնի թարգմանուած գիրքերու կողքին թրքերէն, քրտերէն, յունարէնի նման լեզուներէն ալ արեւմտահայերէնի թարգմանուիլը խրախուսուելու է։ Օրինակի համար՝ Մեհմետ Ուզունի գիրքերուն քրտերէնէն արեւմտահայերէնի թարգմանելու նման ծրագիրները շատ կարեւոր են։ Այս տեսակ աշխատութիւնները գլխաւորութեամբ Մշակոյթի Նախարարութեան, զանազան հաստատութիւններու նիւթական աջակցութիւնով եւ հայերու կողմէ հիմնուած հրատարակչատուներու ձեռքով պէտք է կեանքի կոչել։ Պետութիւնը արեւմտահայերէն, քրտերէն, լազերէն կամ ասորերէն լեզուներու վրայ աւելի նուազ ազդեցութիւն ունենալու է, քան այդ լեզուակները խօսող հասարակութիւնը։
Կը կարծեմ թէ արեւմտահայերէնը պատմութեան բազում փորձերէ անցնելէ ետք անգամ մը եւս արժանի է նոր ծրագիրով մը վերընդձիւլման։
