Արեւելեան սփիւռք մը՝ Իրաքի հայեր
ՎԱՐԴԱՆ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
«Ո՞վ էր ստիպում՝
Մեզ աստղերի պէս ցիրուցա՜ն անէք,
Որ միշտ մե՛զ տեսնէք՝
Ուր էլ որ գնաք...»
Բանաստեղծ Գէորգ Էմինի այս տողերը ամենայն հարազատութեամբ կը բնութագրէ հայ սփիւռքը։ Սակայն սփիւռքն ալ իր կարգին հատուածներու բաժնուած է որուն արեւելեան ճիւղը ընդհանրապէս կ՚անտեսուի նոյնինքն հայոց կողմէ։ Պարսկաստանի կամ Պաղեստինի շրջակայքի հայկական սփիւռքը թէեւ ունի բազմադարեան պատմութիւն, բայց կան նաեւ այլ գաղթօճախներ։ Օրինակ ունենանք Իրաքի հայերը։ Իսլամական Պետութիւն կոչեալ հրոսախումբի դէպի Մուսուլ արշաւելէն ետք Իրաքի հայերու հետ առաջին անգամ հանդիպեցայ Թուրքիոյ Եոզղատ քաղաքին մէջ։ Գիտէին որ անվերադարձ ելած են իրենց տունէն։ Կը սպասէին զիրենք դէպի արեւմտեան երկիրներ գաղթականութեան տանող փաստաթուղթերուն պատրաստման։ Նախորդ Շաբաթ ծանօթացայ մի այլ իրաքահայու հետ որ համեմատաբար աւելի բախտաւոր էր Եոզղատի իր համաքաղաքացիներէն։ Ան երիտասարդ տարիքին Ֆրանսա հաստատուած էր եւ այժմ կ՚աշխատէր այս երկրի ազգային գրադարանին մէջ։ Ռաֆֆի Թաճիրեանի հետ զրուցեցի Իրաքէն Ֆրանսա երկարող իր կեանքի պատմութեան շուրջ։
Վարդան Էսդուգեան- Առաջին հարցումս հետեւեալն է. ո՞ւր ծնած էք, ո՞ւր անցաւ ձեր մանկութիւնը։
Ռաֆֆի Թաճիրեան- Հայրս 1953-ին Իրաքի կառավարութեան շնորհած կրթաթօշակով ուսման համար Ֆրանսա գացած է։ Երկու տարի անց Պաղտատ վերադարձած եւ մօրս հետ ամուսնացած։ Ապա մօրս հետ միասնաբար կը վերադառնան Ֆրանսա եւ 1957-ին ես կը ծնիմ։ 1958-ին հօրս ուսումը կ՚աւարտի եւ կը վերադառնանք Պաղտատ։ Ծնունդիս յաջորդող 1,5 տարին միայն բոլորած եմ Ֆրանսայի մէջ։ Ուրեմն ես զիս միշտ Իրաքի հետ կը բնութագրեմ։ Մօրենական կամ հօրենական բոլոր ազգականներս պաղտատցի էին։
Վ.Է.- Ձեր մանկութեան տարիներուն ի՞նչ էր հայութեան թիւը։
Ռ.Թ.- Եկեղեցւոյ տուեալներուն համաձայն 25 հազար կ՚ըսուէր։ Սակայն այս թիւը երբեք յստակ չէ եղած։ Միայն կրնամ վկայել թէ խառն ամուսնութիւններ առհասարակ չէին պատահեր, որու հետեւանքով հայոց թիւն ալ անփոփոխ կը մնար։ Նշեմ որ կային առաքելական, բողոքական եւ կաթողիկէ հայեր։
Վ.Է.- Իսկ հայկական դպրոցներ կը գործէի՞ն։
Ռ.Թ.- Ես կրթութիւն ստացած եմ Սվաճեան-Թարգմանչաց հայ վարժարանի մէջ։ Դպրոցը մանկապարտէզէն մինչեւ լիսէ ուսում կը ջամբէր։ Ես այդ դպրոցի մանկապարտէզը եւ նախակրթարանը աւարտած եմ։ Նշեմ որ մեր դպրոցը Իրաքի մէջ երկսեռ աշակերտ ընդունող միակ կրթական հաստատութիւնն էր։ Այս յատկութեան համար ալ պետական թոյլտուութեան կարիք չէր զգացած։ Ճիշդ է որ Իրաքի մէջ նեղութիւններ կան սակայն անոնք երբեք հայոց ուղղեալ չեն եղած։ Երբ կեանքը բնականոն էր, հայերն ալ բարգաւաճ կեանք կ՚ապրէին։ Իրաքցիներ յարգանքով կը վերաբերէին հայերուն։
Վ.Է.- Ինչպէս գիտէք կարճ ժամանակ առաջ Թուրքիոյ մէջ զինուորական անյաջող հարուած մը ապրեցանք։ Նախքան ձեր գալուստը այս պատճառաւ մտահոգութիւն մը ապրեցա՞ք։
Ռ.Թ.- Նախակրթարանի ուսումէն ետք արձանագրուեցայ լիբանանցի զոյգի մը 1965-ին հիմնած միջնակարգ դպրոցը։ Ապա ուսումս շարունակեցի Պաղտատի Ամերիկեան վարժարանի մէջ։ Ահա այդ ուսման երկրորդ տարին էր որ «Պաաս»ի կառավարութիւնը ճնշումներ բանեցուց ժողովուրդին, որմէ տուժեցին նաեւ հայերը։ Զիս հեռացուցին դպրոցէն, շատերուն տուները գրաւեցին։ 1963-1964 տարեթիւերուն սահմանափակ յեղափոխութիւններ պատահեցան Իրաքի մէջ։ Հետեւաբար կրնամ ըսել որ մենք որոշ չափով սովոր ենք Թուրքիոյ մէջ ապրուածներուն։ Կը յիշեմ որ օրեր շարունակ տան վարագոյրները չենք կրցած բանալ եւ դրան շեմէն դուրս քայլ մը իսկ չենք նետած։ Յաճախ կառավարութիւններ կը փոխուէին։ Ես մանկութեան տարիներէն վարժ եմ այս երեւոյթներուն։ Միակ մտահոգութիւնը օդակայանի փակ ըլլալը լսելով ապրեցանք։ Բարեկամներ ունէինք որ մէկ օր առաջ Փարիզ պիտի վերադառնային բայց չէին յաջողած։ Երբ պոլսեցի բարեկամներէն լսեցինք որ ամէն ինչ կարգին է, առանց վարանելու որոշեցինք գալ։ Լիսէն աւարտելէ ետք երեք տարի համալսարանի մէջ ատամնաբուժութեան հետեւեցայ եւ առանց աւարտելու 1977-ին ընտանեօք մեկնեցանք Ֆրանսա։
Վ.Է.- Իսկ ինչպէ՞ս անցաւ առաջին տարիները։
Ռ.Թ.- Սկիզբը պաշտօնական ոչ մէկ թուղթ ունէինք։ Ապա դիմեցինք գաղթականութեան գրասենեակ։ Հայրս այն տեղ պաշտօնեաներուն պարզեց թէ մօտ օրէն պատերազմ կը սպառնայ Իրաքին եւ ինք իր ընտանիքին համար ապագայ մը չի կրնար պատկերացնել։ Հօրս այդ յայտարարութենէն երեք տարի անց ծագեցաւ Իրան-Իրաքի պատերազմը։ Մօտ 1,5 տարի ետք ստացանք ընդունման փաստաթուղթը։ 1984-ին ես, իսկ 1985-ին ընտանիքի միւս անդամները Ֆրանսայի քաղաքացի դարձանք։ Մինչ այդ արդէն հետեւած էինք ֆրանսերէնի դասերուն։
Վ.Է.- Քաղաքացի դառնալէն ետք ի՞նչ տեսակ կեանք ունեցաք։
Ռ.Թ.- Անգլերէնի եւ համակարգչի ծրագրաւորման դասընթացքներուն հետեւեցայ։ Բարեկամի մը միջոցաւ ամերիկեան «Սիթի Պանք» ընկերութեան մէջ աշխատանք գտայ, որ տեւեց մինչեւ 1992։
Երկու անգամ այցելած եմ ԱՄՆ։ Կը մտադրէի հոն հաստատուիլ։ 1990-ին մօրաքոյրս զիս համոզեց որ Իսթանպուլ այցելեմ։ Այդ այցելութեան օրերուն ծանօթացայ կնոջս Վիլմայի հետ։ Նոյն տարուայ Դեկտեմբերին կրկին Թուրքիա եկայ եւ Վիլմայի հետ նշանուեցանք։ Տարի մը անց ան Փարիզ եկաւ ու պաշտօնական ամուսնութիւն կնքեցինք։ 4 Յուլիս 1991-ին Պէշիքթաշի եկեղեցւոյ մէջ պսակուեցանք։ 1996-էն այս կողմ կ՚աշխատիմ Ֆրանսայի Ազգային գրադարանին մէջ։ Սակայն յստակացնեմ որ իմ աշխատութիւնը գիրքերու հետ չէ այլ գրադարանի ելմտական խնդիրներով։
Ռաֆֆի Թաճիրեանին խարբերդցի մեծ մայրիկը եւ կարինցի մեծ հայրիկը
Վ.Է.- Ինչե՞ր զգացիք դէպի Թուրքիա այցելութեան առաջին օրերուն։
Ռ.Թ.- Թուրքիա հօրս եւ մեծ հօրս ծննդավայրը իբրեւ, ինձ համար ալ հայրենիք կը համարուի։ Յստակ կը յիշեմ առաջին տպաւորութիւնս որ կիսած էի մօրաքրոջս հետ։ Քաղաքը Պաղտատ կը յիշեցնէր, նոյն միջավայրը, մարդկանց դէմքին նոյն արտայայտութիւնները։ Այդ պատճառաւ ալ օտարութիւն չեմ զգար այս քաղաքին մէջ։ Առաջին այցելութենէ ետք 17 անգամներ եւս եկած եմ Իսթանպուլ։
Վ.Է.- Պաղտատ ծնած ու մեծցած էք, բայց ձեր կեանքի աւելի երկար մէկ բաժինը անցած է Ֆրանսայի մէջ։ Ի՞նչ բաղդատութիւն կ՚ընէք Ֆրանսայի կամ Իրաքի մէջ հայ ըլլալու մասին։
Ռ.Թ.- Անշուշտ որ Ֆրանսա Իրաքի հետ բաղդատելով շատ աւելի ազատ երկիր մըն է։ Բայց Իրաքի մէջ հայապահպանման խնդիր չենք ունեցած։ Ամենուրէք հայերէն կը խօսէինք եւ այս շատ բնական էր։ Տեղացի ժողովուրդը ընդունած էր որ հայերը աւելի բարձր մշակոյթի տէր են։ Ֆրանսայի մէջ պատկերը բոլորովին տարբեր է։ Ֆրանսայի մեր ազգակիցները իրենց հայ ինքնութեան պատճառաւ ստորնութեան բարդոյթէ կը տառապին։ ԺԶ. դարուն Պաղտատ գացած վաճառականի մը թոռները-ծոռները այսօր ալ հայախօս են Պաղտատի մէջ, մինչ ֆրանսահայերու երկրորդ սերունդը ֆրանսերէնէ զատ լեզու չի գիտեր։
Կը կարծէինք թէ Ֆրանսա երթալով հայ լեզուն եւ մշակոյթը աւելի ազատ պիտի ապրինք, ամբողջովին սխալեր ենք։ Սակայն չեմ կրնար ուրանալ Ֆրանսայի շնորհած արժանիքները։ Այս երկիրը շատ կարեւոր ազդեցութիւն ունեցած է իմ անհատական զարգացումին վրայ։
