Արեւմտահայերէնին հայրենիքը ո՞ւր է
ՆԱՐԵԿ ՍԷՖԷՐԵԱՆ
Արդէն երեք շաբաթ անցած է, որ Հրանդ Տինք Հիմնարկին ամառնային լեզուի եւ մշակութային դասընթացքը տեղի կ՚ունենայ։ Թէեւ ես արեւմտահայերէնի լեզուակիր եմ, խոստովանիմ որ կրթութեանս պատճառով այդքան ալ ինքնավստահութեամբ չմօտեցայ լեզու դասաւանդելու մարտահրաւէրին։ Սակայն չափազանց ոգեւորիչ ժամանակ կ՚անցընենք։ Դասընթացքին յաջողութեան պատճառներէն գլխաւորը, ես կ՚ըսէի, մասնակցողներուն՝ աշակերտներուն եռանդն է, նաեւ՝ կազմակերպիչներուն արհեստավարժ մօտեցումը։
Անոնցմէ մէկը՝ հայ գիր ու գրականութեան մասնագէտ, ընկերս Սեւանը քանի մը օր առաջ ինծի համար հետաքրքրական նկատառութիւն մը ըրաւ։ Ան ըսաւ, որ արեւմտահայերէնին ուսուցանումը Թուրքիոյ մէջ ոչ միայն գիտական կամ պատմական նշանակութիւն ունի, այլ ան պէտք է ներկայացուի որպէս Թուրքիոյ տեղական լեզուներէն մէկուն պահպանումը եւ զարգացումը։ Արեւմտահայերէնին հայրենիքը Թուրքիան է, ըսաւ։
Վայրկեան մը պէտք է մտածէի այս գաղափարին շուրջ. արեւմտահայերէնին հայրենիքը... Թուրքիա՞ն։ Եթէ ոչ Թուրքիա, ուրեմն ո՞ւր։ Ի՞նչ ըսել է «լեզուի մը հայրենիքը», յամենայնդէպս։
Արեւմտահայերէնին ակունքը, հիմքը անպայման Պոլիսն է, սակայն այն Պոլիսը, որ Օսմանեան կայսրութեան մայրաքաղաքն էր՝ ի տարբերութիւն Թուրքիոյ Հանրապետութեան մայրաքաղաք Իսթանպուլի։ Վերջին հարիւր եւ աւելի տարիներու ընթացքին, պատմութիւնն ա՛լ, լեզուն ա՛լ իր հոլովոյթը ունեցած է։ Իմ արեւմտահայերէն լեզուակրութիւնս Պոլիսէն չի գար։ Նախնիներուս քաղաք Մարաշէն ալ չի գար (ընդհակառակը. անմիջական նախնիներս թրքախօս էին)։ Թերեւս աւելի ճշգրտօրէն ան կու գայ ծնողքիս քաղաքներէն՝ Հալէպէն եւ Պէյրութէն։ Անձնապէս իմ պարագայիս կրնամ ըսել որ կու գայ ծնողքէս, մեր տունէն՝ քաղաքի մը մէջ, ուր չկար հայկական գաղութ, դպրոց, եկեղեցի։
Ինծի համար, այսինքն, արեւմտահայերէնին հայրենիքը մեր տունն է։
Եւ հիմա որ եկած եմ Պոլիս եւ շփում ունիմ հոստեղի արեւմտահայախօսութեան հետ, յստակ տարբերութիւններ կը նկատեմ։ Մարդիկ որոնց հետ կը ծանօթանամ «գոհ կը մնան» ինծմէ, յետոյ ալ կը մաղթեն որ «դիւրին գայ»։ Աւելի յաճախ կը լսեմ «հարկաւ»ները եւ «կը տեսնուինք»ները հոս, քան կը սպասէի։ «Ընտոր»ը, «ախբարիկ»ը նոյնպէս։
Կը նկատեմ թրքաբանութիւններ, որոնք Սփիւռք չեն հասած։ Խօսակցական հարցական «մը՞»էն բացի «մի՞» ալ կայ հոս։ Անցեալ կատարեալ ժամանակաձեւը տեղ կու տայ պարզ անցեալ ձեւին («Երբեք չկարդացի այդ գիրքը»՝ ի տարբերութիւն «չեմ կարդացած»ի)։ Մարդիկ իրար հեռաձայնով կը «փնտռեն», ինչպէս թրքերէն բայը կը զուգակցնէ։ «Սորվիլ»ը յաճախ «իմանալ»ուն տեղը կ՚առնէ, «իմանալ»ն ալ «լսել»ուն պէս կը գործածուի։ («Հակառակ թրքաբանութիւն» ալ կայ, փաստօրէն. սփիւռքահայեր երբ Հայաստան ճաշի մը երթան, պէտք է բացատրեն տեղացիներուն «տոլմա»ի եւ «սարմա»ի միջեւ տարբերութիւնը, որ մէկը լցոնուած է, միւսը՝ փաթթուած։ Պատկերացուցէք զարմանքս երբ ես հոս՝ թրքախօս հայերու հետ նոյն խօսակցութիւնը ունենալու պէտքը ունեցայ։)
Այս ամէնն ինծի համար հետաքրքրական նկատառումներ են։ Անշուշտ թէ լեզուն իր տարբերակները կ՚ունենայ, իր տեղական առոգանութիւնը։ Անձէ անձ ալ կը տարբերի։ Արեւմտահայախօս ականջին իմ Երեւան տարիներ ապրածս կը զգացուի, օրինակ, երբ շատ բնական ձեւով կ՚ըսեմ. «Ի հարկէ իրականում այդպիսի բան չկայ»։
Արեւմտահայերէնին Թուրքիոյ հետ կապին վերաբերեալ ամենաանմիջական տպաւորութիւնս, սակայն, թրքերէնի հետ ներդաշնակ եղանակ ունենալն է։ Երկու լեզուները նոյն ելեւէջներն ունին։ Շատ յաճախ կը պատահի հետս, որ փողոցը յանկարծ կը կարծեմ որ մէկը հայերէն կը խօսի։ Լեզուներուն հոսքը, կարծես, նոյն հունով կ՚ընթանայ։ Թրքերէնն ալ հաւանաբար որոշ չափով ազդուած է, իր կարգին, հայերէնէն։ Այդ ձեւով իսկապէս որ Պոլիսը, Թուրքիան արեւմտահայերէնին հայրենիքն է։ Առաւել եւս դրդապատճառ որ այսքան շատ թուրքիացիներ կը մասնակցին արեւմտահայերէնի դասընթացքի մը։
Բայց այս պարագային պարզապէս անմիջական լեզու-հայրենիք փոխկապակցուածութիւնը չեմ ուզեր տեսնել տակաւին, ինչ, օրինակ, կարելի է աւելի ինքնավստահօրէն մատնանշել շատ այլ լեզուներու պարագային՝ Լեհաստան-լեհերէն, Ճաբոն-ճաբոներէն։ Բայց ալ ոչ Անգլիա-անգլերէն, Սպանիա-սպաներէն, չէ՞։
Գաղափարականօրէն կ՚ուզենք պնդել, որ հայերէնին հայրենիքը Հայաստանն է։ Սակայն աւելի խորը վերլուծութեամբ պէտք է ընդունինք եւ անպայման գնահատենք – ինչո՞ւ չէ նաեւ հպարտականք – որոշ մանրամասնութիւններով, իրականութիւններով։ Ես կ՚ուզեմ յառաջ քաշել այն գաղափարը, որ հայերէնը ընդհանրապէս համաշխարհայնացուած լեզու մըն է։ Աշխարհի ամենատարածուած լեզուներէն մէկն է աշխարհագրականօրէն, նոյնիսկ եթէ աւելի ու աւելի քիչ կը գործածուի Հայաստանէն դուրս։ Գուցէ Պոլսոյ կամ Թուրքիոյ մէջ անոր գործածումը զարգացնելու թիրախաւորումը գաղափարապէս աւելի ընդունելի է կամ ուրիշ հանգամանքներով աւելի նպատակայարմար է, քան այլուր։
Վերջին նկատառում մը։ Ամառնային դասընթացքին մշակութային բաժնով կ՚այցելենք Պոլսոյ թաղամասերը, կը ծանօթանանք քաղաքին հայկական ժառանգութեան հետ։ Գումգաբու (եւ ոչ միայն հոն) ականջիս կը լսեմ լեզու մը, որ նորէն սրտիս շատ մօտ է, բայց այդ նոյն եղանակը չունի, նոյն ելեւէջներով չի շարժիր։ Այս անգամ Հայաստանի մեր հայրենակիցներուն ներկայութիւնը կը զգամ, եւ կը մտածեմ՝ իրե՞նց յարաբերութիւնը հայրենիքի, լեզուի, արեւմտահայերէնի հետ ինչ է արդեօք։ Իսկ իրենց զաւակնե՞րը ինչ կապ պիտի հաստատեն այդ ամենին հետ։
