Արեւամանուկի պատմութիւնը
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Արեւամանուկ անունով սովոր ենք կոչել Արեւ-Արեգակին։ Իսկ այժմ ժամն է, որ ծանօթանանք Արեւամանուկ մարդու պատմութեանը։
Մեծահարուստ մէկը որդի է ունենում, անունը Արեւամանուկ է դնում։ Այս Արեւամանուկը անհոգ ու շուայտ կեանքով է ապրում, օրուգիշեր իր ցանկութիւններն ու հաճոյքներն է վայելում։ Ամէն օր գնում է որսի եւ միշտ առատ որսով վերադառնում տուն։ Մի անգամ էլ որսի գնալիս՝ երեք օր անընդմէջ նրան չի յաջողւում որս անել։
Անյաջողութիւնից յուսահատուած Արեւամանուկը մտածում է. «քանի որ ես այլեւս չպէտք է կարողանամ որս գտնել ու զուարճանալ, թող որ աշխարհն էլ կործանուի»։ Վճռում է՝ յաջորդ օրը վաղ առաւօտեան, հենց որ արեւը ծագի, նետով զարկի արեւին, երկնքից վայր գցի, որպէսզի աշխարհը ծածկուի յաւիտենական սեւ խաւարով։
Յաջորդ առաւօտեան, արեւածագից առաջ, Արեւամանուկը նետ-աղեղը ձեռքին պատրաստ սպասում է արեւին։ Արեւը իը գլուխը հազիւ հանած, մի բոցեղէն հուժկու ապտակ է հասցնում Արեւամանուկի դէմքին, բոցեղէն ձեռքով բռնում է նրա մազերից, բարձրացնում, տանում դնում է մի ամայի կղզի եւ անիծում, որ նա արեւի երես չտեսնի եւ լոյս չվայելի։ Այդ օրուանից Արեւամանուկը ցերեկները քնում է արեւից պատսպարուած տաղաւարում եւ արթնանում է միայն գիշերը, գնում թափառում, իր ապրուստը ճարում։ Տարիներ անց, պատահաբար, այդ կղզին է ընկնում մի կին, հանդիպում Արեւամանուկին, ամուսնանում։ Ժամանակ անց կինը մնում է երեխայով։ Արեւամանուկը նամակ է գրում ծնողներին, թէ. «Ահա ձեզ եմ ուղարկում ձեր հարսին, պահէք նրան, բայց ինձ մի փնտռէք. ես արեւ չեմ կարող տեսնել, մեր քաղաքն ու մեր տունը չեմ կարող մտնել։ Եթէ գամ, անպայման կը մեռնեմ, անիծուած եմ»։ Արեւամանուկը գիշերները քայլելով, կնոջն ու զաւակին բերում հասցնում է իրենց տուն եւ առանց ծնողներին ներկայանալու վերադառնում։
Ծնողները հարսից իմանալով իրենց որդու պատմութիւնը, չեն դիմանում, ուզում են գնալ, բերել որդուն։ Հարսը համոզում է, որ չի կարելի, եթէ բերեն, նրա մահուան պատճառը կը դառնան։ Արեւամանուկի կինը ազատուում, տղայ է բերում։ Նա իր գլխի եկածները երգ է շինում եւ գիշերները երեխային օրօրելիս, երգում։ Արեւամանուկն էլ որդու կարօտից գիշերները գալիս է իրենց տան մօտ, դրսից ձայնակցում է կնոջ երգին եւ ինքն էլ պատմում իր գլխով անցածը։ Բայց վախենում է ներս մտնել։ Արեւամանուկի ծնողները նկատում են, ոը գիշերները ինչ-որ մէկը գալիս է տան մօտ եւ դրսից իրենց հարսի հետ փոխադարձ երգեր երգում։ Կասկածում են հարսի անմեղութեան վրայ եւ բացատրութիւն պահանջում։ Հարսն ասում է, ոը եկողը իրենց որդին է, իր տղայի կարօտից է գալիս, եթէ նրան բռնեն, ներս բերեն, կը մեռնի։
Արեւամանուկի ծնողները չեն հաւատում հարսին։ Մի գիշեր էլ, երբ դրսից ձայն են լսում, դուրս են գալիս, բռնում, տեսնում են, իրօք, իրենց որդին է։ Արեւամանուկը խնդրում, պաղատում է ծնողներին.
-Թողէք ինձ-, ասում է, -թողէք գնամ, եթէ արեւը ծագելիս ես իմ տաղաւարում չլինեմ, կը մեռնեմ։ Խնայէք իմ արեւը, անիծուած եմ ես, թողէք...
Ծնողնեըը չեն լսում իրենց որդուն, չեն թողնում։ Առաւօտեան, երբ արեւը ծագում է, որդին կիսամեռ ընկնում է հօր ու մօր առաջ։ Նրանք իրենց մխիթարում են այն յոյսով, որ երեկոյեան արեւը մայր մտնելուց յետոյ որդին կը կենդանանայ։ Բայց երեկոյեան Արեւամանուկը դարձեալ մնում է կիսամեռ։ Ծնողները սուգ ու շիւան են բարձրացնում, ծեծում իրենց գլուխը, զղջում, օրերով ողբում։
Մի օր էլ Արեւամանուկի մօրը երազում ասում են.
-Ելիր, երկաթէ տրեխներ հագիր, երկաթէ գաւազան վերցրու, քայլիր դէպի արեւմուտք. որտեղ տրեխներդ ծակուեն, գաւազանդ կոտրուի, այնտեղ կը գտնես որդուդ բուժման ճարը։
Որդու ցաւով ու կարօտով տառապած մայրը առաւօտ կանուխ, առանց երկար-բարակ մտածելու ելնում, շինել է տալիս երկաթէ տրեխներ ու գաւազան, հագնում եւ ընկնում է ճանապարհ։ Տարիներով ճամբայ է կտրում, անցնում սեւ ու սպիտակ մարդկանց սահմանները, հասնում աշխարհի ծայրը, ուր անգամ հաւքեր ու գազաններ չկան։ Հեռւում նկատում է կապոյտ մարմարակերտ մի պալատ, դէմ է անում այդ պալատն ու գնում։ Դրան առջեւ գաւազանն ընկնում է ձեռից, կոտրւում։ Հանում է ոտից տրեխները թափ տալու, տեսնում է՝ տրեխները ծակուել են։ Յիշում է իր տեսած երազը, որ այստեղ պէտք է գտնի որդու փրկութիւնը։ Ներս է մտնում բակ, անցնում 12 բակերի միջով, հասնում այն տաղաւարին, որի մի անկիւնում լոյսերի մէջ նստած է լուսաճաճանչ թագուհին՝ արեւամայրը։ Արեւամայր թագուհու գեղեցկութիւնից շշմած, Արեւամանուկի մօր աչքերը զարմանքից բաց են մնում։
-Դու, անշուշտ, մի խնդիր ունես, -քաղցրութեամբ նրան է դիմում արեւամայրը, -որ այդքան չարչարանք ես քաշել, եկել հասել ես այստեղ։ Ի՞նչ ցաւ ունես, պատմիր, մի վախենայ։
-Մայր եմ ես-, ասում է կինը, -որդուս արեւն ինձ դարձնելու համար ճար խնդրելու եմ եկել-։
Եւ մէկ առ մէկ պատմում է Արեւամանուկի գլխով անցած-դարձածը։
-Տղադ չար տղայ է-, ասում է արեւամայրը, -ես էլ մայր եմ. արեգակի մայրը, իմ որդու արեւով երկինք ու երկիր է լուսաւորւում, իսկ քո տղան ուզեց նետով զարկել նրան։ Անիծեալ է քո որդին, արեւից զուրկ պիտի մնայ. ապրի ու չպիտի ապրի, մեռնի ու չպիտի մեռնի։
-Մայր եմ ես-, կրկնում է Արեւամանուկի մայրը-, ցաւ եմ քաշել իմ որդու համար, այսքան ճամբայ եմ քայլել-անցել նրա սիրոյ համար։ Քո զաւակի արեւի համար մի ճար ինձ ասա։
Արեւամայր թագուհու գութը շարժւում է, ասում.
-Շատ անարժան զաւակներ են իրենց մայրերի շնորհիւ արեւ վայելել, թող քո զաւակն էլ իր մօր համար ապրի։ Բայց դու անցիր այդ աստղերի հետեւը, թաքնուիր, հիմա որդիս կու գայ, այնպէս արա, որ չերեւաս։ Երբ նա մտնի աւազանը, լողանայ, ելնի գայ կուրծք ուտելու, իմ կուրծք տալու ժամանակ դու նրա լողացած աւազանից մի շիշ ջուր առ ու գնայ։ Տար, ցանիր քո որդու վրայ, կ՚առողջանայ։
Արեւամանուկի մայրն այդպէս էլ անում է. արեգակի լողացած աւազանի ջրից մի շիշ ջուր է վերցնում, պալատից դուրս է գալիս, յաջողութեամբ վերադառնում է տուն, ջուրը ցանում է որդու վրայ, որդին առողջանում է, ոտքի կանգնում։
