Արծրունի Ս. Սահակ, Ս. Համազասպ եւ Մերուժան իշխանների պատմութիւնը
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Վարագայ Ս. Խաչին յաջորդող հինգշաբթի օրը՝ այս տարի Հոկտեմբերի 4-ին, հայոց եկեղեցին կը յիշատակէ Ս. Սահակ եւ Ս. Համազասպ Արծրունի իշխաններին։
Համազասպը, Սահակը եւ Մերուժանը Արծրունեաց տոհմէն կը սերէին, զաւակներն էին Գագիկ Արծրունու, աւագը Համազասպն էր, կրտսերը՝ Մերուժանը։ Յայտնի է, որ Արծրունիները Վասպուրականը կը տնօրինէին։
8-րդ դարն էր։ Բիւզանդիայում կը գահակալէր Կոստանդին կայսրը, իսկ Հայաստանում Արաբական խալիֆայութիւնը կը սաստկացնէր հալածանքները քրիստոնեաներու դէմ։
750 թուականին Ապուլ Ապասը՝ Ապպասեան արքայատոհմի հիմնադիրը, գահընկէց կ՚ընէ Օմանեան վերջին խալիֆ Մրվանին։
Ապպասեանները, ձգտելով վերացնել Օմանեաններու օրօք հայ նախարարներուն տրուած արտօնութիւնները, կը բարձրացնեն հարկերը, խալիֆի նոր հրամանով հայկական հեծելազօրի աշխատավարձը կը պարտաւորեցնեն վճարել հայ նախարարներին, մինչդեռ նախկինում խալիֆայութիւնը կը վճարէր։
Արմինիայի նոր փոխարքայ Ապու Ճաֆարը աւեր ու կողոպուտ կը ձեռնարկէ ողջ երկրով մէկ՝ պահանջելով մուծել նախորդ տարիների չմուծուած հարկերը։ Իսկ երբ Տրդատ Վանանդեցի կաթողիկոսն ու Սմբատ Բագրատունին կը դիմեն Արմինիայի ոստիկանին՝ հարկերը թեթեւացնելու համար, Հասան ոստիկանը ընդդիմանալով օգնութեան կը կանչէ արաբական զօրամիաւորումները։
Սկիզբ կ՚առնէ նախարարական ապստամբութիւն, որը շուտով կը վերաճէ համաժողովրդականի։ Ապստամբութեան գլուխ կը կանգնեն Մամիկոնեանները։ Ոտքի կ՚ելնի նաեւ Հարաւային Հայաստանի իշխանների մի մասը. այդ թւում՝ Արծրունիները։
Սակայն Աշոտ Բագրատունու զգուշաւոր քաղաքականութիւնն ու չապստամբելու յորդորները ետ պահեցին մի շարք նախարարների եւ ի տարբերութիւն Այրարատում ապաստանած Մամիկոնեանների միասնութեան, այստեղ նախարարները կը գործէին անջատ։
Արծրունի իշխաններ Համազասպն ու Սահակը կը գլխաւորեն ապստամբութիւնը իրենց տիրոյթներում։
451 թուականէ ետք առաջին այսքան մեծ ապստամբութեան չափազանց հետաքրքիր դրուագներու պատմութիւնը թողնելով յաջորդ գրուածքներու նիւթ, ասենք միայն, որ ապստամբութիւնն ի վերջոյ կը ճնշուի արաբներու 30 հազարանոց զօրքի օգնութեամբ եւ Բագրատունիների երկակի քաղաքականութեան օժանդակութեամբ՝ իր հետ տանելով հայ նախարարական հին տոհմերի քաջասիրտ ներկայացուցիչների կեանքը եւ տեղ բացելով Բագրատունիների վերելքի համար։
Մամիկոնեաններու մի մասը կը հեռանայ Բիւզանդիա եւ Վրաստան, իսկ ապստամբութեան պարագլուխ Մուշեղ Մամիկոնեանը իր ընտանիքի հետ միասին կ՚ապաստանէ Արծրունեաց Վասպուրականում։
785 թ.-ին արաբները Արմինիայի նոր ոստիկան կը նշանակեն Խազմ անունով մէկին։ Վերջինս խաբեութեամբ Դվին կը հրաւիրէ հայ նախարարներին եւ անմիջապէս ձերբակալելով՝ չարաչար տանջանքների կ՚ենթարկէ նրանց։
Ձերբակալուած նախարարների մէջ էին նաեւ Արծրունի իշխանները։ Մերուժան Արծրունին, ստեղծուած իրադրութիւնը փոխելու համար, գուցէ թէ արտաքուստ, մահմետականութիւն կ՚ընդունի։
Սակայն Մերուժանը արաբներին իր նուիրուածութիւնը ապացուցելու համար սպանել կու տայ Մուշեղ Մամիկոնեանի երկու որդիներուն։ Տունդարձի ճանապարհին Դաւիթ Մամիկոնեանը կը սպանէ Մերուժանին եւ նրան ուղեկցող արաբներուն։
Համազասպն ու Սահակը երկար տանջանքներէ ետքը կը նահատակուեն՝ դասուելով հայոց եկեղեցու սրբերի շարքը։ Նրանց աճիւնները կ՚այրեն եւ մոխիրը կը ցրեն երկրով մէկ, որպէսզի պատուելու տեղ չունենան։
