Արտակարգ ժողովրդավարութիւն
ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
Զինուորական յեղաշրջման ձախող փորձէն ետք երկիրը սկսած է ապրիլ բոլորովին նոր պայմաններով։ Արտակարգ դրութիւնը, զոր ԱՔՓ հռչակած է իբր թէ պետական մարմինները մաքրագործելու համար ՖԵԹԷՕ կոչեցեալ կազմակերպութենէն, կը վերածուի ընդդիմադիր ու այլախոհ մտաւորականները, արուեստագէտները, քաղաքական ու հասարակական գործիչները, լրագրողները, նոյնիսկ հասարակ քաղաքացիները օղակելու, զանոնք մամլիչի տակ առնելու միջոցի մը։ Մինչդեռ միամտօրէն կարծեր էինք, թէ յաւակնորդ յայտարարութիւնները, հանապազօրեայ ցոյցերը, հեռատեսիլի պաստառներուն վրայ տիւ ու գիշեր հնչող վերլուծութիւնները, մինարէներու կատարներէն, հայ եկեղեցւոյ խորաններէն նահատակներու հոգւոցն ի հանգիստ ու պետականութեան անսասանութեան համար առ աստուած արձակուած աղօթքները (մա՛նաւանդ) պիտի նպաստեն, ա՛լ աւելի պիտի զարգացնեն Թուրքիոյ մէջ արդէն իսկ իր ոսկեդարը ապրող ժողովրդավարութիւնը։
Գիտենք, ներկայ իշխանութիւնները կատարելապէս կը տիրապետեն ամէն ինչ վարպետօրէն նենգափոխելու արուեստին։ Հանրահաւաքի խումբ մը մասնակիցներ կախաղա՞ն կ՚ուզեն։ Հետեւաբար, ժողովրդավարութեան հպատակիլ պիտի նշանակէ գլուխ հակել «ազգային կամքի» առջեւ ու մահապատժի օրէնքը վերստին ընդունիլ։ Անոնք, որոնք յանուն կառավարութեան պաշտպանութեան փողոց կ՚ելլեն, մինչեւ առտու հրապարակները կը բռնեն՝ ժողովրդավարութեան պահակներ են։ Մինչդեռ անոնք, որոնք ընդդէմ կառավարութեան փողոց կ՚ելլէին, մինչեւ առտու հրապարակները կը բռնէին՝ ոստիկանական մահակներու, նոյնիսկ օրինաւոր փամփուշտներու արժանի ահաբեկիչներ էին։ Այսինքն, բոլոր քաղաքացիները հաւասար են, սակայն ոմանք աւելի հաւասար են, ինչպէս պիտի ըսէր Օրուըլ։ «Հասարակութեան իշխող գաղափարները կը պատկանին իշխող դասակարգին» (Մարքս), հետեւաբար ժողովրդավարութիւն հասկացողութեան վերստին բնութագրումը կը կատարուի ըստ իշխող դասակարգի հայեցակարգին։ Այսօր Պոլսոյ մէջ սովորական դարձած երեւոյթ մըն է փաթթոցաւոր շերիաթականներու «Ալլահու էքպեր» աղաղակելով պողոտաներու ու փողոցներու վրայ քալելը եւ նոյնքան սովորական է ասիկա ժողովրդավարութեան վառ դրսեւորում որակելը։
Կախաղանն ու մահապատիժը, «Ալլահու էքպեր»ն ու փաթթոցը, մօտաւոր անցեալին գործուած բոլոր յանցանքները ՖԵԹԷՕ-ին վերագրելը, «Ալլահն ու ժողովուրդը թող ներեն մեզի, խաբուեցանք» եւ նման անկեղծ, սրտաբուխ յայտարարութիւնները Յուլիս 15-էն ետք ա՛լ աւելի ուռճացած թրքական ժողովրդավարութեան վառ դրսեւորումներն են։
Արտակարգ դրութեան պայմանները հետզհետէ կը թելադրեն հանդուրժելիի նոր սահմաններ ալ, որոնք ակնյայտօրէն աւելի սեղմ պիտի ըլլան։ «Վհուկներու որսը», որուն անարգել ձեռնարկած է իշխանութիւնը, արտակարգ դրութեան առջեւ անպաշտպան գտնելով արուեստի ու յատկապէս թատերական շրջանակները՝ իր քմահաճ կարգադրութիւններով կ՚արծարծէ անոնց արդար զայրոյթը։ Ընդվզեցուցիչ առաջին որոշումը, զոր կառավարութիւնը ընդունեցաւ արտակարգ դրութեան իրեն տուած յատուկ իրաւասութեամբ, քաղաքապետական թատրոնի վեց դերասաններուն պաշտօնէ հեռացումն էր։ Դերասաններ Մահպերի Մերթօղլու, Իրեմ Արսլան, Արտա Այտան, բեմադրիչ Ռակըփ Եավուզ, Սեվինչ Էրպուլաք եւ Քեմալ Քոճաթիւրք, որոնք ծանօթ են իրենց դէմոկրատ կեցուածքով, դարձան առաջին զոհերը։ «Անոնք, որոնք յեղաշրջման նախաձեռնած են պէտք է դատուին եւ ըստ օրինի պատժուին։ Սակայն կառավարութիւնը այս վիճակը կը վերածէ առիթի մը ու կը ձեռնարկէ քայլերու՝ հեռացնելու համար ընդդիմադիր նկատած անձերը, յեղաշրջումը ի դերեւ հանելու աշխատանքը կը վերածուի քաղաքական ուժի մը», նշուած է արուեստագէտներու, թատերական գործիչներու, գրողներու եւ այլ մտաւորական աշխատաւորներու միութիւններու կատարած յայտարարութեան մէջ։
Արտակարգ դրութեամբ կատարուած քմահաճ կարգադրութեան մը արդիւնքին արգիլուեցաւ նաեւ տաղանդաշատ արուեստագէտներ Կենճօ Էրքալի ու Թիւլայ Կիւնալի կատարմամբ վերջին ամիսներուն բեմադրուող «Արեւի սեղանին - Նազըմ եւ Պրեխտ» խորագրեալ երաժշտական զրոյցին ներկայացումը, որ կը կայանար Քատըգիւղի Մահմուտ Մուխտար փաշայի ապարանքին մէջ։ Ներկայացման կասեցման պատճա՞ռը։ Ապահովութեան միջոցառումներ, հարկա՛ւ… Կենճօ Էրքալ իրաւամբ հարց կու տայ. «Եթէ ապահովութեան հարց է՝ այն միջոցառումները, որոնք կը կիրարկուին միլիոններու մասնակցութեամբ կայացող հանրահաւաքներուն համար, ինչո՞ւ կարելի չ՚ըլլար կիրարկել 250 հոգինոց թատրոնի մը մէջ»։ Էրքալ նորէն կը հարցնէ, իրաւամբ. բուն նպատակը արդեօք յեղաշրջման պատրուակով ընդդիմադիր ձայները լռեցնե՞լ է։ Ան կը յիշեցնէ, թէ 1981-ին Քենան Էվրեն արգիլած էր «Ամէն օր դարձեալ» ներկայացման բեմադրութիւնը, իսկ հիմա՝ 35 տարի վերջ, ԱՔՓ-Արտակարգ դրութիւնը կը խոչընդոտէ «Արեւի սեղանին»ը։ Վերջին պահուն տեղեկացանք, որ այս սխալ որոշումը յետս կոչուած է։
Արուեստագէտները այս առթիւ ալ հանդէս եկած են գրաւոր յայտարարութեամբ մը։ Անոնք կը յիշեցնեն, թէ արտակարգ դրութեան առաջին շրջաբերականը կ՚ընդգծէր, թէ «պիտի կարգաւորուին մշակոյթի եւ արուեստի ձեռնարկները, փառատօնները»։ Այս որոշումէն ետք է որ բազմաթիւ քաղաքներու մէջ թատրոնները փակուած են, փառատօնները՝ արգիլուած եւ դերասաններ՝ վտարուած։
Եւ այսօր քաղաքացիներու մտքին մէջ կան չըլլալիք հարցումներ.
Եթէ յեղաշրջման փորձը յաջողէր՝ արդեօք մեր ներկայ կեանքը աւելի՞ տարբեր պիտի ըլլար։ Եթէ յեղաշրջումը յաջողէր՝ ընդդիմադիրները, այլախոհները, արուեստի գործիչները եւ բոլոր անոնք, որոնք կը մերժեն ըլլալ իշխանութիւններու դրանիկը, ճնշումներու պիտի չենթարկուէի՞ն։
Ինչպէս հիմա է, թերեւս, երբ յեղաշրջման փորձը, կ՚ըսուի, թէ խափանուած է…
