Անհեթեթ առաջարկ մը
ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
«Նոր Յառաջ»ին մէջ վերջերս հրատարակուեցաւ Նուպար Սերովբեան ստորագրութեամբ գրութիւն մը։ Գերմանիոյ խորհրդարանին կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման դէմ պատրիարքական փոխանորդ Արամ արք. Աթեշեանի կատարած վրդովեցուցիչ յայտարարութիւնը հիմք դարձած է յօդուածագրին համար՝ առաջարկելու թրքահայ համայնքին, թէ «պատրիարքական աթոռը փոխարինէ Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ Թուրքիոյ առաջնորդարանի աթոռով մը, ինչպէս է պարագան Ամերիկայի, Ռուսաստանի, Ֆրանսայի...»։
Արամ արք. Աթեշեանին նկատմամբ թերեւս արդարացի զայրոյթն ու վրդովմունքը յօդուածագիրը կ՚առաջնորդեն դէպի պատմութեան խորքերը, ուր տեղի ունեցած իրադարձութիւնները վերլուծելով ներկայի հայեացքով, առանց համաժամանակեայ քննութեան ճշդելու դերակատարներուն տեղն ու դերը, քիչ մըն ալ ազգայնականութեան համեմունք ցանելով վրան՝ ան ի յայտ կը բերէ անհիմն, չըսելու համար սխալ հաստատումներ։ «Ի տարբերութիւն Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնին, Կիլիկիոյ Սիսի կաթողիկոսութեան, ինչպէս նաեւ Երուսաղէմի պատրիարքութեան, Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան հիմքը դրուած է ո՛չ թէ հայ արքունիքի, այլ Կ. Պոլիս քաղաքը գրաւող սուլթան Մեհմետ Բ.ի կողմէ», գրելէ ետք, «պէտք է ընդունինք», կ՚ըսէ ան, «ազգային եկեղեցւոյ սկզբունքներուն հակառակ, օտար քաղաքական իշխանութեան կողմէ ստեղծուած հաշմանդամ աթոռ մը ըլլալով է, որ լոյս աշխարհ եկած է Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանը»։
Ո՞վ էր ազգային եկեղեցիին հիմնադիրը։ Գրիգոր անունով պարթեւ եկեղեցական մը, որուն հայրը սպաննած էր պարսկական ծագումով, արշակունի տոհմէն հայոց թագաւորը։ Իսկ Երուսաղէմի պատրիարքութիւնը, որ հիմնադրուած է Է դարուն, իր գոյութիւնը պարտական է ս. Սոփրոնիոսի մահէն ետք, արաբական արշաւանքներու ժամանակ, յոյներու կողմէ ոեւէ պատրիարք չնշանակուելու հանգամանքին եւ քիչ թէ շատ խալիֆային օրհնութեան։ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնն ալ Մայր Աթոռի Սիսէն Վաղարշապատ փոխադրութենէն ետք ստեղծուած կառոյց մըն է եւ, շատ շատերու կարծիքով, «ազգային եկեղեցւոյ սկզբունքներուն հակառակ» (գործածելու համար Սերովբեանին բառերը, այլապէս խիստ կասկածելի է այս տեսակ սկզբունքներու առկայութիւնը։ Վերջապէս կեդրոնական ո՞ր կառոյցը պիտի ուզէր իր իշխանութիւնը բաժնել ուրիշներուն հետ, մանաւանդ եկեղեցականը)։
Ո՞ր մէկը արդեօք ասոնցմէ «հաշմանդամ աթոռ մը ըլլալով լոյս աշխարհ եկած» չէ, որպէսզի շուքի տակ թողենք կամ կասկածի ենթարկենք Պոլսոյ պատրիարքութեան գոյութիւնը։ Միմիայն Արամ արք. Աթեշեանին ջղայնացած ըլլալո՞ւ պատճառով արդեօք։
Յօդուածագիրը «ա՛լ աւելի ցաւալի» կը գտնէ «Պոլսոյ պատրիարքարանին կացութիւնը՝ Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի նկատմամբ»։ Քանի որ «իբր «անկախ» աթոռ», կ՚ըսէ Սերովբեան, «անոր հետ չունի եւ չի կրնար ունենալ որեւէ ձեւի իսկակա՛ն պաշտօնական կապ եւ կողմերու յարաբերութիւնները պարտին մնալ զուտ ձեւական, դաւանական կամ հոգեւորական գետնի վրայ»։
Սերովբեան կը գծէ այնպիսի պատկեր մը, ուր կարծէք միայն Պոլսոյ պատրիարքութիւնը ըլլար կապոյտ երկինքը պղտորողը եւ փոթորիկը պիտի հանդարտի երբ պատրիարքութիւնը վերածուի առաջնորդական թեմի մը։ Կը տեսնենք, կը հետեւինք, վկան կը դառնանք «ա՛լ աւելի ցաւալի կացութիւն»ներու, որոնք կը ստեղծուին Մայր Աթոռի ու յատկապէս սփիւռքի կաթողիկոսական, պատրիարքական եւ նոյնիսկ առաջնորդական աթոռներուն միջեւ, որոնց հետ ան ունի «իսկակա՛ն պաշտօնական կապ» եւ կողմերուն յարաբերութիւնները չեն մնար «զուտ ձեւական, դաւանական կամ հոգեւորական գետնի վրայ»։
Յօդուածագիրը թրքահայութեան կ՚առաջարկէ Պոլսոյ պատրիարքական աթոռը փոխարինել առաջնորդական աթոռով մը, այսինքն ստեղծել թեմ մը, «որպէսզի Թուրքիոյ հայ համայնքը կարենայ նաեւ վարչական ամուր կապեր հաստատել Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի հետ», «ինչպէս է պարագան՝ Ամերիկայի, Ռուսաստանի, Ֆրանսայի...»։
Պոլսոյ պատրիարքութիւնը թեմի մը վերածելու առաջարկով չէ բաւականացած Սերովբեան, այլ նաեւ ինքնըստինքեան զայն կապած է Մայր Աթոռին։ Հապա՞ եթէ մեզմէ ոմանք ուզէին Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան ենթարկուիլ։ Ինչպէս որ է մեր առջեւ որպէս օրինակ դրուող Ամերիկայի մէջ, ուր եթէ չեմ սխալիր Առաքելական եկեղեցին չորս թեմ ունի։ Իւրաքանչիւր կաթողիկոսութիւն՝ երկուական հատ։ Միւս օրինակն ալ Ֆրանսան է, ուր թեմական կեդրոնական իշխանութիւնը խօսք չի կրնար հասկցնել Նիսի համայնքին։ Ռուսաստանի մէջ ալ առաջնորդի խնդիր մը կար տարիներ առաջ. նոյնիսկ «ա՛լ աւելի ցաւալի» հարցեր, վերէն պարտադրուած, չընտրեալ առաջնորդ մը, կախակայուած եպիսկոպոս մը, եկեղեցիէն դուրս չելլելներ, առաջնորդարանի շէնք գրաւելներ եւլն.։ Եթէ ասո՞նք են Մայր Աթոռին հետ վարչական ամուր կապեր ունեցողները՝ շնորհակալ ենք, չենք ուզեր, մենք այսպէս լաւ ենք...
Պարոն Սերովբեան իր յօդուածը կ՚եզրափակէ հետաքրքրական հարցումով մը. «Թրքահայ համայնքը արդեօք կը փափաքի՞ իր ճակատագրին տէր դառնալ եւ ըլլալ ներդաշնակ՝ համայն հայութեան եկեղեցական կառոյցին»։ Կարելի է հետեւցնել այս հարցումէն, թէ թրքահայ համայնքը ո՛չ տէրն է իր ճակատագրին եւ ոչ ալ ներդաշնակ՝ «համայն հայութեան եկեղեցական կառոյցին»։ Այստեղ պիտի չպոռթկամ, «ո՛չ, մենք տէ՛րն ենք մեր ճակատագրին» պիտի չպոռամ, այլ պարզ հարցում մը պիտի ուղղեմ. դուք Ֆրանսայի մէջ տէ՞րն էք ձեր ճակատագրին։ Անձամբ դուք չէ անշուշտ, այլ աւելի քան 300 հազար հաշուող ձեր համայնքը։ Մենք այստեղ մեր ճակագրին տէր դառնալու համար աւելի քան 50 եկեղեցի, 17 վարժարան, հայերէն ու թրքերէն օրաթերթեր, շաբաթաթերթեր, հանդէսներ, հրատարակչատուն, ձեր չհաւնած պատրիարքարանը, կաթողիկէ ու բողոքական հոգեւոր իշխանութիւնները, երկու հիւանդանոցներ, միութիւններ, երգչախումբեր, պարախումբեր ոտքի կը պահենք։ Գումարած քաղաքական պայքար մղել կը ջանանք՝ ի գին բազմաթիւ զոհողութիւններու, նոյնիսկ նահատակներու։ Թերեւս չենք յաջողիր, թերեւս կը պարտուինք։ Բայց դատաստանը ձեզի չիյնար, կը կարծեմ։ Ամէն համայնք իւրովսեանն կը մղէ իր գոյութեան, իր տեւելու պայքարը։ Նուիրեալներու կոկիկ քանակ մը ոտքի կը պահեն այդ հաւաքականութիւնները, իրենց տքնաջան ու նուիրեալ աշխատանքով։ Սխալ է անշուշտ Սերովբեանին մօտեցումը, ինչպէս որ մեծ ու աններելի սխալ պիտի ըլլար եթէ պոլսեցի մը ելլէր ու ըսէր, թէ «Մեր թիւը 300 հազար չէ։ Հանապազօրեայ հայկական թերթի մը չկրցաք տէր ըլլալ այդքան մարդ, ձեր ճակատագրին ինչպէ՞ս տէր կանգնիլ կը կարծէք, պարոն Սերովբեան»։
«Համայն եկեղեցական կառոյցին» հետ (արդեօք ի՞նչ կը նշանակէ) ներդաշնակ ըլլալու համար ի՞նչ պէտք է ընել։ Նոյն երկրին մէջ երկու կամ չորս հատ թե՞մ հաստատելու է, թէ կեդրոնական թեմական իշխանութեան դէմ ապստամբելու է, կարգազրկեալ քահանաներ, եպիսկոպոսնե՞ր ունենալու է արդեօք, թէ առաջնորդարանէն դուրս չելլելու ու նոր առաջնորդին դէմ կռուելու է։ Կամ թերեւս սիրելի ու մտաւորական առաջնորդ-եպիսկոպոսի կաթողիկոսի մը կողմէ անարգուելուն դէմ լռութիւն պահելն է «համայն եկեղեցական կառոյցին հետ» ներդաշնակ ըլլալը։ Չեմ գիտեր, թերեւս յօդուածով մըն ալ այդ մասին խօսի պարոն Սերովբեան։
Բոլորիս արդար իրաւունքն է բարկանալ Արամ արք. Աթեշեանին կամ մէկ ուրիշին, զայրանալ, քննադատել զինքը կամ մէկ ուրիշը, սակայն այդ անձերուն պատճառով իրենց գոյութիւնը վաղուց արդարացուցած պատմական կառոյցները կասկածի ենթարկել, եւ այսպէս կոյրզկուրայն զանոնք ոչնչացնելու մասին խօսիլ, աւելին՝ զանոնք խնամող համայնքները ամբաստանել համայն հայութեան հետ ներդաշնակ չըլլալու «յանցանքով», առնուազն անպատասխանատու արարք մըն է։
Վերջին յիշեցում մը։ Պոլսոյ պատրիարքութիւնը 555 տարուան իր գոյութեան ընթացքին միայն անգամ մը կնքուեցաւ ու վերածուեցաւ թեմի (ինչպէս որ կը փափաքի պարոն Սերովբեան). այն ալ՝ Մեծ Եղեռնի տարիներուն, 1916-ին, իթթահատականներուն կողմէ։ Պէտք չէ մոռնալ, որ Պոլսոյ պատրիարքութիւնը մեր ժողովուրդին կենդանի վկայարանն է։
