«Ամէն» ըսե՞նք անիրականանալի աղօթքին

ՄԱՐԳԱՐ ՉԱԼԸՔԵԱՆ

Արեւմտեան եր­կիրնե­րու քա­ղաքա­կան գոր­ծիչներ վեր­ջերս աւե­լի յա­ճախ կ՚անդրա­դառ­նան ատրպէյ­ճա­նական յար­ձա­կումնե­րու հե­տեւան­քով բռնի տե­ղահա­նուած ար­ցա­խահա­յու­թեան իր հայ­րե­նի երկրի վե­րադար­ձի խնդրին։

Առա­ջին նկա­տու­մով որոշ տրա­մաբա­նու­թիւն մը ներ­կա­յաց­նող այդ իրա­ւունքը գործնա­կան գետ­նի վրայ ոչ մէկ նշա­նակու­թիւն ու­նի։ Բո­լորս գի­տենք թէ թրքա­կան իշ­խա­նու­թիւննե­րու վար­չա­կար­գը դա­րերէ ի վեր հիւ­սո­ւած է բնակ­չութեան ճար­տա­րագի­տու­թեան մը պա­հանջնե­րուն հա­մաձայն։

Գրա­ւեալ տա­րածաշրջա­նը իւ­րացնե­լու հիմ­նա­կան լու­ծումն է բնիկ ժո­ղովուրդի չէ­զոքա­ցու­մը։ Կը պար­տադրես աք­սոր ու տե­ղահա­նու­թիւն եւ տե­ղահա­նուած­նե­րը կը փո­խանա­կես եկո­ւոր­նե­րով։

Մէկ կողմ թո­ղունք Օս­մա­նեան Կայսրու­թեան շուրջ վեց դա­րեր տե­ւող փոր­ձը, Թուրքիոյ Հան­րա­պետու­թիւնն ալ անցնող 100 տա­րինե­րու ըն­թացքին շա­րու­նա­կեց նոյն ռազ­մա­վարու­թիւնը զա­նազան վայ­րե­րու մէջ։ Ակնթար­թի մէջ կրնանք յի­շել Թրա­քիոյ տա­րած­քի հրեանե­րու քա­նի մը օրե­րու ըն­թացքին իրենց պա­պենա­կան բնա­կավայ­րե­րը լքե­լով Պո­լիս եւ ար­տա­սահ­ման գաղ­թը։

Նոյ­նը գոր­ծադրո­ւեցաւ Իմ­րոզ կղզիի յոյն բնակ­չութեան հա­մար։

Մեծ եղեռ­նէն ետք Սե­բաս­տիա, Կե­սարիա, Եոզ­ղատ, Եվ­դո­կիա, Մա­լաթիա, Տիգ­րա­նակերտ, Էլա­զըղ կամ Սա­սու­նի նման քա­ղաք­նե­րու կամ գա­ւառ­նե­րու մէջ բնա­կող բազ­մա­թիւ հա­յեր 1950-60-ական տա­րեթի­ւերուն հար­կադրո­ւեցան իրենց բնօր­րա­նը լքե­լու։

Վե­րադառ­նանք այ­սօ­րուայ բա­նավէ­ճին, Ատրպէյ­ճա­նի կա­ռավա­րու­թիւնը մեծ ճիգ կը վատ­նէ հայ­կա­կան, պատ­մամշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գի վե­րաց­ման հա­մար։ Ար­դէն եկ­ւոր բնակ­չութիւն մը բե­րած է Ստե­փանա­կեր­տէն մին­չեւ Շու­շի Ար­ցա­խի բո­լոր վայ­րե­րուն։

Նոյ­նիսկ եթէ թուղթի վրայ ապա­հովել կա­րելի ըլ­լայ ար­ցա­խահա­յոց իրենց տուն վե­րադառ­նա­լու իրա­ւունքը, վե­րադար­ձո­ղը ի՞նչ պի­տի գտնէ իր դի­մաց։ Ինչպէ՞ս պի­տի տի­րանայ օտար­նե­րով բնա­կեցո­ւած իր սե­փական տան։ Ինչպի­սի սո­ցիալա­կան մի­ջավայ­րի մը մէջ պի­տի յայտնուի զէն­քի ու­ժով վտա­րուած հա­յը, թէ­կուզ օրի­նական իրա­ւունքնե­րու ձեռքբե­րու­մով եթէ վե­րադառ­նայ Ար­ցախ։

Բա­ցի այդ Ատրպէյ­ճա­նի նա­խագահ Ալիեւ ալ իր կար­գին պա­հան­ջա­տէր է նախ­կին հա­յաս­տա­նաբ­նակ ատրպէյ­ճանցի­ներու ետ դար­ձի իրա­ւունքին հա­մար։ Պար­տինք յի­շել թէ Խորհրդա­յին Հա­յաս­տա­նի աւե­լի քան 3 մի­լիոն հա­շուով վեր­ջին մար­դա­համա­րի տո­ւեալ­նե­րով Հա­յաս­տա­նի մէջ կ՚ապ­րէին աւե­լի քան 200 հա­զար ատրպէյ­ճանցի­ներ, կազ­մե­լով երկրի մե­ծագոյն ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նութիւ­նը։

Եթէ Ալիեւի այդ պա­հան­ջը լուրջ նկա­տենք, հա­յերն ալ իս­կոյն պի­տի մտա­բերեն Պա­քուի կամ Սումկա­յիթի փախստա­կան­նե­րը, որոնք հա­մարեա նոյն դրու­թեան մէջ են։ Երա­նի թէ հե­զասահ ըլ­լար Խորհրդա­յին Միու­թեան տա­րան­ջա­տու­մը եւ փո­խանակ ազ­գայնա­կանու­թեան թու­նա­ւոր մո­լուցքին, հա­մատեղ կե­ցու­թեան մշա­կոյ­թը հիմ­նա­ւորո­ւած ըլ­լար տա­րածաշրջա­նի ժո­ղովուրդնե­րու մի­ջեւ։

Քա­նի որ առի­թը ան­ցած է, ոչ նա­խապէս Հա­յաս­տան բնա­կող ազէ­րինե­րը, ոչ Ատրպէյ­ճան բնա­կող հա­յերը վե­րադար­ձի յար­մար պայ­մաններ պի­տի ու­նե­նան։ Օտար հա­մարա­ծին դէմ ատե­լու­թիւնը հետզհե­տէ թա­փան­ցած է մարդկանց բջիջ­նե­րուն։ Մենք օրի­նակ­ներ թո­ւեցինք Թրա­քիոյ հրեանե­րէն, Իմ­րոզ կղզիի յոյ­նե­րէն կամ Արեւմտեան Հա­յաս­տա­նի զա­նազան գա­ւառ­նե­րէն տե­ղահա­նուած հա­յոց ակ­նարկե­լով։ Պար­տինք նշել նաեւ Կիպ­րո­սի հիւ­սի­սային հա­տուա­ծը։ Այդտեղ բնա­կող յոյ­ներ ալ Թուրքիոյ ար­շա­ւու­մէն ետք ստի­պուե­ցան իրենց թէ՛ ներ­կայ հարստու­թիւնը եւ թէ պատ­մա­կան ան­ցեալը լքե­լով դէ­պի հա­րաւ գաղ­թե­լու։

Պատ­մութիւ­նը ամ­բողջ երկրա­գունդի տա­րած­քին նման վայ­րա­գու­թիւննե­րու բա­զում օրի­նակ­նե­րով լե­ցուն է։

Ցա­ւալին այն է, որ հա­սարա­կական միտ­քը միշտ պատ­րաստ է «այլ» ստեղ­ծե­լու։ Եթէ նիւթ կ՚առ­նենք Հա­յաս­տա­նը, յի­շենք ներ­գաղթի տա­րինե­րը, ուր հա­յեր իրենց ցե­ղակից­նե­րուն դէմ իսկ այ­լա­մեր­ժութիւն ու խտրա­կանու­թիւն կ՚ընէին։ «ախ­բար» կո­չու­մը իր մէջ կը պա­րու­նա­կեր նաեւ ար­հա­մար­հանքի դրսե­ւորում։ «Հօ­րեղ­բայրս իր նման աղ­բար ըն­տա­նիքի մը աղջկան հետ ամուսնա­ցաւ եւ այդ ամուսնու­թիւնը շատ հեշտ ըն­դունե­ցաւ իր ըն­տա­նիքին մէջ։ Բայց հայրս, որ ամուսնա­ցաւ կիւմրե­ցի, այ­սինքն տե­ղացիի մը հետ, մայրս կը վկա­յէ թէ ըն­տա­նիքի մէջ լուրջ խնդիր ծա­գած է»։

Վե­րեւի տո­ղերը կը պատ­կա­նին հա­լէպա­հայ Կա­րէն Ջալ­լա­թեանի, որ Ուրֆա­յէն Հա­յաս­տան եր­կա­րող իր կեն­սագրու­թիւնը կը ներ­կա­յաց­նէ «Ախ­բարնե­րու Պատ­մութիւններ» փորթքաստնե­րու«Եու­թուպեան» շար­քի վրայ։

Նման վկա­յու­թիւններ կը բե­րեն նաեւ Թուրքիայէն Յու­նաստան գաղ­թած յոյ­նե­րը, որոնք եւս ար­ժա­նացած էին իրենց տե­ղացի ցե­ղակից­նե­րու ար­հա­մար­հանքին։

Ի դէմ բո­լոր այս ժխտա­կան օրի­նակ­նե­րուն, կայ նաեւ դրա­կան երե­ւոյթներ, որոնք կա­րելի է բա­ցատ­րել հա­մաշ­խարհա­յին քա­ղաքակրթու­թեան զար­գա­ցու­մով։ Ար­դա­րեւ Սպա­նիոյ կա­ռավա­րու­թիւնը որո­շում կա­յացուց իր երկրէն հինգ դա­րեր առաջ վտա­րուած հրեանե­րու շա­ռաւիղ­նե­րուն քա­ղաքա­ցիու­թիւն շնոր­հել։ Այդ ժա­մանակ ալ կը տի­րէր կրօ­նական այ­լա­մեր­ժութիւն, որու հե­տեւան­քով Կա­թողի­կէ թա­գու­հի Իզա­պէլ­լա չհան­դուրժեց իր երկրի մով­սէ­սադա­ւան բնակ­չութեան, որու հե­տեւան­քով հրեայ ժո­ղովուրդը զան­գուածա­բար ապաս­տա­նեցաւ Օս­մա­նեան Կայսրու­թիւն։ Այդ հրեանե­րու շա­ռաւիղ­նե­րը մին­չեւ օրս երախ­տա­պար­տութիւն կը զգան Թրքա­կան Թա­գաւո­րու­թեան եւ անոր մե­րօրեայ ժա­ռան­գորդ Թուրքիոյ Հան­րա­պետու­թեան։

Սա­կայն կայ խնդրին հա­կապատ­կե­րը ու այս ան­գամ նոյն Թրքա­կան կա­ռավա­րու­թիւնը մեր­ժեց «Սթրու­մա» նա­ւու խարսխու­մը իրեն նա­ւամա­տոյցնե­րուն։ Ար­դա­րեւ նա­ւը 24 Փետ­րո­ւար 1942-ին ռմբա­կոծուեցաւ եւ 791 ու­ղե­ւորեր եւ անձնա­կազմ խեղ­դա­մահ եղան։ Նա­ւու բո­լոր ու­ղե­ւոր­նե­րը Արե­ւելեան Եւ­րո­պայի եր­կիրնե­րէն փա­խած հրեաներ էին։

Շու­տով կ՚աւար­տենք ԻԱ դա­րու առա­ջին քա­ռոր­դը։ Եր­կու հա­մաշ­խարհա­յին պա­տերազմնե­րով ու ցե­ղաս­պա­նու­թիւննե­րով յա­գեցած Ի դա­րու սեւ ստո­ւերը կը խա­ւարէ նաեւ յա­ջոր­դող դարն ալ։

Բա­նաս­տեղծներ միամ­տա­բար յու­սա­ցին եւ հիւ­սե­ցին ապա­գայի պայ­ծառ օրե­րու տես­լա­կանը։ Երե­ւոյ­թը կ՚ապա­ցու­ցէ թէ տա­կաւին շատ եր­կար ճա­նապարհ ու­նինք մեր դի­մաց, հաս­նե­լու հա­մար աւե­տեալ այդ լու­սա­ւոր ապա­գային։

Այս յո­ռետե­սու­թեան մէջ ինչ ար­ժէք վե­րագ­րենք ԱՄՆ-ի եւ ԵՄ-ի դի­ւանա­գիտա­կան շրջա­նակ­նե­րու ար­ծարծած ար­ցա­խահա­յու­թեան իր պատ­մա­կան հողերը վե­րադառ­նա­լու մա­սին հնչե­ցու­ցած պատ­գամնե­րուն։