Ամանոր. Տարեհաց
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Ամանորի սովորոյթներում մեծ տեղ կը գրաւեն ծիսական ուտեստները, որոնց «թագաւորը» կրնանք համարիլ Տարի հացը կամ Տարեհացը, ոմանք այն կանուանէին Կրկենի (Սիսիանում), Դովլաթ կրկենի (Վարանդայում), Կլոճ, Փուռնիկ եւայլն։
Ընդհանրապէս, 19-րդ դարու վերջ 20-րդ դարու սկիզբ հայոց բոլոր ազգագաւառներում չէ, որ Յունուարի 1-ին կը նշէին Նոր Տարին։ «Սիսիանում Նոր տարին շատ անշուք է անցնում, որովհետեւ սրանք տօնում են հայկական նոր տարին, Նաւասարդի մէկը, որ գալիս է օգոստոսին։ Ոչ մի շնորհաւորութիւն չէ լինում», «Վարանդայի գիւղերում նոր տարին գրեթէ բոլորովին չի տօնւում»։
Ահա նման դէպքերում «Տարի»ն կը պատրաստէին Սուրբ Ծննդեան օրը տօնելիս։
Պէտք է նշենք, որ Ամանորին անչափ շատ կը թխուէին զանազան տեսակի խմորեղէններ ու հացեր, որոնք մեծամասամբ ծիսական գուշակութիւններու եւ բարեմաղթանքներու համար էին։ Եւ եթէ անգամ բաւական հաց ունենային, միեւնոյն է՝ Նոր Տարին հարկ էր նոր հացով սկսիլ։
Եւ ուրեմն մինչ Տարեհաց թխելը, նախ պիտի նորոգէին թթխմորը։ 8-10 տարեկան անմեղ աղջնակ մը Ամանորի համար պատրաստուող հացի ալիւրէն քանի մը բուռ վերցնելով կը շաղէր այն՝ առանց թթխմոր խառնելու, որպէսզի այն ինքուրոյն թթուէր, որմէ յետոյ միայն կանցնէին ծիսական հացեր ու թխուածքներ պատրաստելուն։
Տարեհացի բաղադրութիւնը շատ պարզ կ՚ըլլար։ սովորաբար այն գաթայ էր՝ առանց կաթի, իւղի, մածունի, կարագի, զի այդ օրը պաս էր։ Խորիզը՝ միջուկը, մեղրով ու ընկոյզով կը շաղախէին։ Սասունում Տարեհացի՝ Փուռնիկի խորիզը կանեփի բոհուած հատիկներ էր՝ շաղախուած ընկոյզով եւ քաղցր պաստեղ։ Այլ վայրերում, զորօրինակ, Ալաշկերտում ամբողջ խմորը կը շաղախէին ընկոյզով, կանեփով ու չամիչով։
Տարեհացը կրնայ գաթայ ըլլայ կամ բաղարջ, լինի կլորակ, եռանկիւնի կամ քառանկիւնի, խաչաձեւ կամ ձուաձեւ։ սա ճաշակի հարց էր։ Երեսին վրայ կը նկարուեն զանազան կենդանիներու կամ տաճարներու պատկերներ, յաճախ արեւի կամ յաւերժութեան խորհրդանշաններ…
Բայց ամենէն կարեւորը Տարեհացի մէջ դրուող մետաղադրամն էր կամ սիսեռը, որը մեծ բախտաւորութիւն կը խոստանար ստացողին։ Մեր օրերում դրամէն զատ խմորի մէջ կը դնեն նաեւ բազմաթիւ բարեմաղթանքներ ու գուշակութիւններ։
Որոշ վայրերում Տարեհացը կը բաժանէին ըստ տան անդամներու թուին, այլ գիւղերում դրան կ՚աւելանար օճախի բաժինը, արտի, հանդի, անասուններու, Վարանդայում՝ անգամ օտարի բաժինը։ Երբեմն Տարին կը բաժանէին 12 մասի՝ ըստ ամիսներու թուի եւ որ ամսուան բաժին հասնէր մետաղադրամը, այդ ամիս պիտի ըլլար ամենաբարեբերը տան համար։
Համակ ուշադրութեամբ կ՚ուտէին իրենց բաժինը՝ լարումով փնտռելով մետաղադրամը։ ում բաժին ընկներ՝ «տարին նրանն էր» լինելու։ Շատ կ՚ուրախանային, եթէ օճախին հասնէր։ սա նշանակ էր որ տան բոլոր անդամներուն բախտը բերեց։ Իսկ ահա օտարի դէպքում կը տխրէին, զի տան դովլաթը՝ բախտը, օտարին կ՚անցնէ։ Իսկ եթէ կտրելիս, դանակը դէմ կ՚առնէր դրամին, ուրեմն տարուայ առատութիւնը գութանէն, երկրագործութիւնէն կու գար։
Տարբեր վայրերում տարբեր օրերի կը կտրէին Տարին՝ տարեմտի ընթրիքին, Յունուարի 1-ին, 4-ին, 6-ին։
Ջաւախքում Նոր տարու նախորդ օրը փոքր հարսը սովորականէն առաւել շատ խմոր կը հունցէր ու թոնիրը կը վառէր։ Յետոյ կու գար ապլան, կ՚եփէր հիմնական ուտեստները, որմէ ետք նրանք միասին կը թխէին հացերը։
Ապլան անիսոնով մի բաղարջ կը պատրաստէր, յետոյ մի մեծ գունդ կը վերցնէր ու կը սկսէր աղօթել։ «Երկնաւոր Թագաւոր, դու բարով խերով տարի էնես, դու հալեւորիս ու տղոցս, հարսներուս ու թոռներուս հետ շատ տարիներու նասիպ էնես, մէկու ճար աղջկանս ա մէ բարի ղուռմ բանաս»։
Յետոյ դրամ մը կը խրէր խմորի մէջը, լաւ կը գնտէր, կը բանար, երեսը ձեռքով կը նախշէր, քիշմիշով ու ընկոյզով կը զարդարէր, ետքը Յիսուս Քրիստոս ըսելով կը դնէր հացառի վրայ ու կը խփէր թոնրի շուրջը։
Արշալոյսը բացուելուն պէս, ապլան կ՚արթննար, Տարին կը դնէր սալանի մէջ, վրան մեղր կը քսէր, ձեռքին գաւազան մը քոթքոթացնելով կ՚ելնէր դուրս, կը դառնար դէպի արեւելք ու երեք անգամ կ՚ըսէր։ «Դէօվլաթ, սարն էս, ձորն էս, արի տուն» եւ նորէն քոթքոթացնելով ներս կը մտնէր…
