Այնտեղ՝ լեռներում...
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
-Ձեզ համար Արարատն աղջի՞կ է, թէ՞ տղայ։
Եավաշ-Կամաց ամառնային դպրոցին ենք (այս տարի այն անց էր կացւում Հայաստանում)։ Պատի թերթի խմբագիր Էօզլէմ Տալքըրանի այս տարօրինակ հարցը յանկարծակիի է բերում ինձ.
-Ինչպէ՞ս թէ, -զարմանում եմ ես,- ի՞նչ աղջիկ, ի՞նչ բան, անխօս՝ տղայ է, այր է՝ առնական։ Անունն էլ, տեսքն էլ դա են յուշում։
Էօզլէմն ինձ հետ համաձայնում է, բայց պատմում, որ ահա վանեցի թուրք մասնակիցներից մէկի համար, եւ բոլոր նրանց համար, ովքեր Արարատը միւս երեսից են տեսել, այն որպէս կին են ընկալել։ Համացանցից գտնում եմ Արարատի հակառակ կողմի պատկերը ու անմիջապէս մտքիս է գալիս նրա միւս՝ աւելի նուրբ, աւելի մայրական «Մասիս» անունը։ Էօզլէմը երկու նկարն էլ առանձնացնում է, Մասիսի մի երեսն անուանում է Արարատ, միւսը՝ Աղրը Տաղ։
Իսկ ես սկսում եմ վերյիշել մեր՝ լեռներին առնչուող առասպելները։ Ականջիս է հասնում Հազարան Պլպուլի ձայնը, ով այս անգամ պատմում է մի առասպել, ըստ որի Մասիսն ու Արագածը մի ժամանակ երկու քոյր են եղել։ Չնայած որ իրենք միշտ միմեանց շատ էին սիրում, այդուհանդերձ մի օր այնպէս է պատահում, որ կռւում են մէկմէկու հետ։
Մէկն ասում է.
— Ես եմ լաւը, քեզանից էլ բարձր։
Միւսն ասում է.
— Ես քեզանից էլ լաւն եմ, քեզանից էլ մեծ ու բարձր։
Վէճի ժամանակ վրայ է հասնում Մարութա սարը, փորձում է քոյրերին հաշտեցնել, բայց չի կարողանում։ Նա վրդովուած հեռանում է եւ անիծում քոյրերին, որ նրանք իրարից բաժանուեն եւ երբեք իրար չհանդիպեն։ Մասիսը դառնում, անիծում է Արագածին, որ ամբողջ տարին վիշտը նրա սրտից դուրս չգայ, արցունքներն էլ աչքերից չպակասեն։ Արագածն էլ հետ չի մնում, իր հերթին անիծում է Մասիսին, որ աշխարհի երեսին մարդ չբարձրանայ նրա գագաթը, վրան էլ մատաղ չմորթուի։
Ահա Արագածի կատարի սառնորակ լիճը այդ արտասուքից է գոյացել։
***
Տանում ենք հընուց մեր գանձերն անգին,
Մեր գանձերը ծով,
Ինչ որ դարերով
Երկնել է, ծընել մեր խորունկ հոգին
Հայոց լեռներում,
Բարձըր լեռներում։
(Յովհ. Թումանեան)
***
«Արի, նստե՛նք կրկին «Արեգակունք» նաւը եւ շարունակենք մեր ճամբորդութիւնը դէպի լեռները», - կանչում է ինձ Հազարան Պլպուլը, նրա երգը երկարում է, եւ մենք արդէն Զագրոշի լեռներում ենք։ Զագրոշի լեռնաշղթան ընկած է Վանայ եւ Ուրմիա լճերի միջեւ, Վանայ լճից հարաւ-արեւելք՝ Հիւսիսից հարաւ ձգուող գծով։ Հիւսիսային ծայրը միանալով Կոտուրի լեռնաշղթային, հասնում է մինչեւ Մեծ ու Փոքր Մասիսները։ Զագրոշի լեռները եղջիւրներով վիշապ են եղել։ Զագրոշն ուզեցել է ուտել մէկ այլ վիշապի՝ Տավրոսին եւ կռուի է ելել նրա դէմ (Տավրոսի լեռները կամ Հայկական Տավրոսը ընկած է Վանայ լճից հարաւ՝ երկար գծով, արեւմուտքում հասնելով մինչեւ Ծովք կամ Կէօլճիք լիճը, արեւելքում հասնելով Կորդուաց լեռներին, մօտենալով Զագրոշի լեռնաշղթային)։ Տավրոսը թէպէտ մարմնով փոքր, բայց աւելի ուժեղ լինելով, այնպէս է հարուածում Զագրոշի ճակատին, որ նրա եղջիւրները պոկւում, ընկնում են դէս ու դէն։ Մի եղջիւրը թռչում ընկնում է Արկէօլից հեռու եւ ցցւում է գետնի մէջ, որ մինչեւ այսօր Մասիուս է կոչւում (Մասիուսի լեռները գտնւում են Տիարպէքերից հարաւ-արեւելք)։ Միւս եղջիւրը թռչում, խրւում է Արարատի կողը, որ մինչեւ այսօր Մասիս է կոչւում։ Զագրոշը շշմած, մէջքը դէմ է տալիս Տավրոսի Առնոս եւ Արտոս եղջիւրներին (Առնոսը եւ Արտոսը Հայկական Տավրոսի լեռնագագաթներից են)։ Տավրոսը բարկացած, այնպէս ուժեղ է հարուածում Զագրոշի մէջքին ու փորին, որ մի մեծ ձոր է բացում Կոթուրից սկսած մինչեւ Տիարտխուր։ Այդ ձորով է հոսում Զափ գետը, որը Զագրոշի արիւնն է (Զափ կամ Մեծ Զափ գետը գտնւում է Հայկական Տավրոսի եւ Զագրոշի լեռնաշղթայի միջեւ)։ Տավրոսի հարուածից նոր լեռներ են բարձրանում, իրարից ջրերը բաժանում։ Զագրոշի փորոտիքի աղի ջրերի մի մասը գնում է Վան եւ կազմում Վանայ լիճը։
Այդ օրուանից Զագրոշն իր գլուխը առած քաշւում է մի կողմ, նրա մարմնի մի ծայրը հասնում է Արարատ, իսկ գլուխը՝ Հարաւային Իրանի Շիրազ գաւառ ու Հնդկաստան։
***
Ահա, սիրելի՛ ընթերցող, աւարտուում է այստեղ մեր ճամբորդութիւնը, չնայած որ դեռ շատուշատ բաներ կարելի է ասել Հայոց լեռների պատմութիւնից։ Սակայն ամենից կարեւոր յորդորը, որ կ՚ուզենայինք փոխանցել, Հազարան Պլպուլի երգն ու փափաքն է. թող նրա ձայնի ներքոյ գնաք-բարձրանաք Հայոց լեռները, լսէք նրանց պատմութիւնը, խօսէք նրանց հետ, խմէք նրանց պաղ աղբրաջրերից, ննջէք նրանց կանաչ մարգերում, առնէք լեռնագագաթի սառնորակ շունչն ու նրանց պէս խաղաղ ու անսասան լինէք։ Արեւ բարի ընդ ձեզ, իմ լեռներ…
