Այժմու Թուրքիան ներսէն դիտուած
ՀԵՐՎԷ ԺՕՐԺԸԼԷՆ
Վերջերս Յունաստանի մէջ լոյս տեսաւ Մերօրեայ Թուրքիոյ ընկերաքաղաքական համայնապատկերը ցոլացնող հաւաքածոյ մը։ Հատորի խմբագիր եւ «Ակօս»ի սիւնակագիր Հերքիւլ Միլլաս ի մի բերած է Թուրքիոյ մասին վերլուծութիւններով ծանօթ խումբ մը ակադեմականներ, որոնք աշխատակցած են այս խիստ կարեւոր ուսումնասիրութեան վրայ։ Անոնց մէջ կը հանդիպինք դարձեալ «Ակօս»ի աշխատակիցներէն Ալին Օզինեանի Հրանդ Տինք Հիմնարկի նախկին վարչութեան անդամներէն ակադեմական Ճենկիզ Աքթարի, Ահմետ Ինսէլի անուններուն։ Ստորեւ կը ներկայացնենք սոյն հրատարակութեան շուրջ Հերվէ Ժօրժըլէնի «Ակօս»ի համար գրի առած յօդուածը։
Երեքշաբթի 7 Մայիս 2019 տեղի ունեցաւ Աթէնքի Կոստանդնուպոլսէցիներուն Մշակութային Կեդրոնին մէջ ելոյթ մը որ Թուրքիոյ քաղաքական թոթովութիւններուն մասին նոր գիրքի մը հրատարակութեան նուիրուած էր։ Գիրքը՝ «Ի նէա Թուրքիա էք թոն էսօ» (Նոր Թուրքիան Նէրսէն) խմբագրուեցաւ ծանօթ պոլսեցի յոյն-ուղղափառ քաղաքական գիտութիւններու մասնագէտ հեղինակին՝ Էրքիւլ Միլլասի կողմէ որ 1971-էն ի վեր Աթէնք կը բնակի։ Վերջին տարիներ, Միլլաս անընդհատ կը փորձէ յունախօս հանրութեան բացատրել թէ ինչպէ՞ս թրքական ընկերութիւնը թէ յոյները, թէ Թուրքիոյ հոռոմները կը նկատի։ Կը ջանայ թուրքերուն եւ յոյներուն նախապաշարումները մէկը միւսին մասին, երկու ազգին պատմութեան զեղծումները եւ իրենց փոխադարձ խոր անգիտութիւնը մեղմել։ Սակայն իր նոր կազմած հատորը տարբեր նպատակ կ՛ունենայ։
Հաւաքական հատորը զանազան տեսանկիւնէն կը քննէ Թուրքիոյ այժմեան քաղաքական մտահոգիչ այլափոխութիւնները եւ ժողովրդավարութենէն հեռացումը։ Է. Միլլասի հետ 14 Թուրքիացի մասնագէտներ մասնակցեցան այս աննախընթաց հրատարակչական նախաձեռնութեան։ Զոր օրինակ, նախկին Պոլսեցին՝ Ալին Օզինեան որ հիմա Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ իբր լրագրող գործօն է, գիրքին գլուխ մը գրած է «Թուրքիոյ մէջ հայուհի ըլլալ» վերնագրով։ Նշանաւոր երկու իրողութիւններ ընդգծուեցան ելոյթին ընթացքին։ Առաջինը՝ գիրքը աւելի դիւրաւ Յունաստանի մէջ եւ դէպի յունարէն թարգմանութեամբ լոյս կը տեսնէ քան թէ Թուրքիոյ մէջ եւ այն լեզուով որով յօդուածները գրուած են։ Թերեւս նոյն հատորը ապագային թրքերէնով Կիպրոսի մէջ լոյս պիտի տեսնէ։ Երկրորդը՝ մասնակցող հեղինակներուն մեծամասնութիւնը հիմա Թուրքիայէն դուրս, երբեմն Յունաստանի մէջ, կը բնակին եւ կ՚աշխատին։
Երեկոյեան ելոյթին ընթացքին չորս խօսողներ ներկայ էին։ Հէրքիւլ Միլլաս եւ ալ երկու հատորին մասնակցողներ՝ Ճէնկիզ Աքթար եւ Ահմետ Ինսէլ, երկուքն ալ քաղաքագէտ են որոնք Ֆրանսայի մէջ ուսանած են։ Ներկայացման վարիչը լրագրողը՝ Իլիաս Քանէլլիս էր։ Երեկոն երկլեզու ելոյթ էր։ Յոյները յունարէն խօսեցան իսկ թուրք հիւրերը անգլերէն։
Ահմետ Ինսէլ Թուրքիոյ վարչաձեւին բնոյթին հիմնական փոփոխութեան մասին իր կարծիքը ներկայացուց։ Ըստ Ինսէլի, Թուրքիոյ հանրապետութիւնը ալ բռնապետական եւ կամայական վարչաձեւ եղած է, ուր քաղաքացին օրէնքէն չի պաշտպանուիր եւ որուն մէջ օրէնսդիր, գործադիր եւ դատական իշխանութիւնները իրարմէ այլեւս անկախ չեն։ Անկէ զատ մամլոյ կամ որեւէ լրատուութեան զանգուածային միջոցները մէկ կուսակցութեան կողմէ կը տիրապետուին։ Այս կացութեան հանդէպ թրքական ընկերութիւնը երկուքի բաժնուած է։ Բայց նշանաւորն է որ ընկերութեան ընդդիմութիւնը աւելի զօրաւոր է քան Ռուսիոյ կամ Հունգարիոյ մէջ, ուր որ նման երեւոյթներ են։ Անկէ զատ նոր վարչաձեւը տնտեսական բնագաւառին մէջ կը ձախողի զարգացում պատճառել։ Բեւեռացած վիճակը կրնայ քաղաքային պատերազմի ծնունդ տալ։ Ինսէլ Պոլսոյ քաղաքապետական ընտրութիւններուն ջնջումը իբր մենատիրութեան հաստատութեան յետին ախտանշան կ՚ըմբռնէ։
Երկրորդ հիւրը՝ Ճէնկիզ Աքթար նոյն վիճակը տարբեր ձեւով կը վերլուծէ։ Իր հաստատումներուն համաձայն, Թուրքիոյ ներկայ վիճակը կը բացատրուի երեք ազդակներով։ Առաջինը՝ Սիւննի Իսլամին կողմէ արեւմտականացման մերժումն է, հակառակ որ ուրիշ քաղաքական ուժերը նոյնպէս հակա-արեւմտեան ձգտումներ ունենան։ Երկրորդը՝ արեւմտականացման սխալ ըմբռնումն է։ Թուրքիոյ արեւմտականացումը ընտրանիին կողմէ ամբողջ երկիրին վրայ պարտադրուեցաւ։ Այս շրջանակին մէջ ազատ անհատները չէին կրնար զարգանալ։ Երորդը՝ չափազանց պետական կեդրոնացումն է։ Տեղական նախաձեռնութիւնները անմիջապէս կեդրոնին կողմէ ընդհատուեցան եւ ենթարկուեցան կեդրոնին։
Գիրքին ներկայացումը բաւական ծանր հոգեր պատճառեց ներկայ ունկնդիրներուն վրայ։ Մի եւ նոյն ատեն, երախտագէտ էինք որ Թուրքիոյ վիճակին մասին քննական բայց ոչ-յարձակողական լուրեր եւ վերլուծումներ կրցած էինք լսել։
Հերվէ Ժօրժըլէն
Ηρακλής Μήλλας /
Հէրքիւլ Միլլաս (խմբագիր),
Η Νέα Τουρκία εν των έσω
(Նոր Թուրքիան ներսէն), Աթէնք, Σιδέρης / «Սիտէրիս»
հրատարակչատուն, 2019.
