155 տարի անց վերադարձ դէպի ծննդավայր

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

[email protected]

20Հոկտեմբեր 2024 թո­ւակա­նը պատ­մանշա­կան առանձնա­յատ­կութիւ­նով մը ան­ցաւ պատ­մութեան էջե­րուն։ 155 տա­րիներ անց Քիւ­թա­հիա քա­ղաքը ոգե­կոչեց իր հա­մաքա­ղաքա­ցի Կո­միտաս Վար­դա­պետը։ «Ծնել եմ 26 Սեպ­տեմբեր 1869 թո­ւին Փոքր Ասիոյ Կու­տի­նա քա­ղաքում, անունս են կո­չել Սո­ղոմոն»։

Այսպէս կը գրէ Կո­միտաս վար­դա­պետ ինքնա­կեն­սագրու­թեան առա­ջին տո­ղերը։ Ան­ցեալին զա­նազան հա­յեր այ­ցե­լած են այս քա­ղաքը եւ մտքեր­նին ու­նե­ցած են վար­դա­պետի խօս­քե­րը եւ պրպտումնե­րով հաս­տա­տած նաեւ անոր ծնած եւ ման­կութեան տա­րինե­րը ան­ցուցած տու­նը։

Այս ան­գամ մե­զի վի­ճակո­ւած էր այցելել Անա­տոլիան տա­փաս­տա­նի այս հա­մեստ գիւ­ղը։ Ըն­դա­ռաջած էինք Քիւ­թա­հիայի քա­ղաքի խոր­հուրդի հրա­ւէրին, որուն նա­խաձեռ­նութեամբ պի­տի կա­յանար Կո­միտա­սի յի­շատա­կու­մը։

Պո­լիսէն արա­գըն­թաց ճե­պըն­թա­ցով առա­ւօտո­ւայ կա­նուխ ժա­մերուն ճամ­բայ ել­լողներս էինք՝ «Քիւ­թա­հիացի Կո­միտա­սը» կար­ճա­մեթ­րաժ ֆիլ­մի հե­ղինակ՝ Ապ­տուլլահ Ու­լունայ Թիւրքքան, «Ակօս»ի անձնա­կազ­մէն Բագ­րատ եւ Սե­դա Էս­դուգեան, Լուսյէն Քո­փար, հան­րա­ծանօթ շա­րակա­նագէտ Մու­րատ Իչ­լի­նալ­չա եւ եր­կու դպիր­ներ՝ Մու­րատ եւ Նու­րան Մե­նեք­շէ եղ­բայրնե­րը։

Ճամ­բորդու­թեան աւար­տին Քիւ­թա­հիայի կա­յանին մէջ մեզ սպա­սող ինքնա­շար­ժով հա­սանք «ՔԻՒ­ՍԱՏ» Քիւ­թա­հիայի Գե­ղարո­ւես­տի Միու­թեան Ապա­րան­քը։

Այստեղ մեզ դի­մաւո­րեցին միու­թեան ան­դա­մու­հի­ներ, որոնք եւս հա­մախմբո­ւած են այս միու­թեան եր­թի­քի ներ­քեւ ու­նե­նալով իրենց աշ­խա­տանոց­նե­րը։

Շնոր­հիւ իրենց ժպտա­դէմ դի­մաւո­րան­քին ար­դէն գո­յացած էր մտեր­միկ մթնո­լորտ մը։

Մե­զի հետ հա­մարեա նոյն ժա­մերուն միու­թեան հա­ւաքա­տեղի ժա­մանե­ցին Ան­գա­րայէն ճամ­բայ ելած երա­ժիշտնե­րը, գլխա­ւորու­թեամբ Ան­գա­րայի Երաժշտա­նոցի դա­սախօս՝ փրոֆ. Ճենք Կիւ­նա­յի։

Մի­ջոցա­ռու­մի սկզբին քա­ղաքի խոր­հուրդի անու­նով ող­ջոյնի խօսք ար­տա­սանեց Ահ­մետ Սու­նալ։ Սու­նալ նաեւ ստանձնեց հան­դի­սավա­րի պաշ­տօ­նը։ Ապա ելոյթ ու­նե­ցան միու­թեան հիմ­նա­դիր ատե­նապետ Պայ­րամ Եըլ­տըզ եւ Ժո­ղովրդա­հան­րա­պետա­կան Կու­սակցու­թեան պատ­գա­մաւոր Զե­լիհա Աք­սազ Շահ­պազ։

Նախ պատ­կե­րասփռո­ւեցաւ Ապ­տուլլահ Ու­լունայ Թիւրքքա­նի հե­ղինա­կած «Քի­թահիացի Կո­միտաս» կար­ճա­մեթ­րաժ ֆիլ­մը։ Հե­ղինա­կը քո­լաժի դրու­թեամբ տե­ղադ­րած էր Կո­միտաս վար­դա­պետը եւ գե­ղան­կա­րիչ Փա­նոս Թեր­լե­մեզեանը հա­սակով մէկ ցո­լաց­նող լու­սանկա­րը քա­ղաքի փո­ղոց­նե­րու տե­սարա­նին մէջ։ Այսպէս եր­կու հա­յեր կը շրջէին փո­ղոց­նե­րու կամ հրա­պարակ­նե­րու վրայ կամ պար­տէզնե­րու մէջ։ Այս տե­սարան­նե­րով նաեւ կը պար­զո­ւէր Փա­նոս Թեր­լե­մեզեանի հան­րա­ծանօթ կտա­ւը, ուր նկա­րուած էր Կո­միտաս վար­դա­պետ ծա­ռի մը կրթնած, ձե­ռին ու­նե­նալով թուղթե­րու ծրար մը, որոնց վրայ պի­տի գրէր իր լսած երաժշտու­թիւնը։

Ֆիլ­մի մէջ կը պատ­մո­ւէր թէ եր­կար տա­րիներ հա­մոզում գո­յացած էր այդ նկա­րին Գնա­լը կղզիի մէջ նկա­րուե­լու մա­սին։ Ու­լունայ կը հեր­քէր այդ հա­մոզու­մը, իր ու­սումնա­սիրու­թիւննե­րուն յե­նելով։

Ֆիլ­մի ցու­ցադրու­թե­նէն ետք մի­ջոցա­ռու­մը շա­րու­նա­կուե­ցաւ ապա­րան­քի պար­տէ­զը՝ քա­նի որ այդ տա­րած­քը աւե­լի մեծ թի­ւով հան­դի­սատե­սի մաս­նակցու­թեան հա­մար յար­մար նկա­տուած էր։ Այս հանգրո­ւանին փրոֆ. Ճենք Կիւ­նայ հա­կիրճ բա­ցատ­րութիւննե­րով նկա­րագ­րեց Կո­միտաս Վար­դա­պետի կեն­սագրու­թիւնը եւ երաժշտա­կան մեծ վաս­տա­կը։ Նաեւ պատ­մեց իր ծա­նօթու­թիւնը Կո­միտաս Վար­դա­պետի երաժշտու­թեան հետ։ «Այ­սօր մեր հա­մալ­սա­րանի անձնա­կազ­մը քաջ ծա­նօթ է իր վաս­տա­կին եւ մեր ակա­դեմա­կան­նե­րէն Տույկու Կիւ­վե­նէր աւար­տա­ճառը պատ­րաստած է նիւթ ու­նե­նալով Կո­միտաս Վար­դա­պետը» յա­ւելե­լէ ետք Կիւ­նայ բեմ հրա­ւիրեց «Ակօս»ի հա­յերէն էջե­րու խմբա­գիր Բագ­րատ Էս­դուգեանը։

Էս­դուգեան իր ելոյ­թով անդրա­դար­ձաւ օրո­ւայ իմաս­տին ու ող­ջունեց մի­ջոցառ­ման կազ­մա­կեր­պիչնե­րը եւ մաս­նա­կից­նե­րը։ Ան իր ելոյ­թին սկսաւ Կո­միտաս Վար­դա­պետի ինքնա­կեն­սագրու­թեան առա­ջին տո­ղերը հա­յերէն ար­տա­սանե­լով։ Ապա շեշ­տեց քա­ղաքի մը իր կո­րու­սեալ որդւոյն հետ տա­րիներ վերջ վերստին հան­դի­պելու իմաս­տը։ «Այդ կո­րու­սեալ տա­րինե­րուն որ­դին դար­ձաւ հա­մաշ­խարհա­յին անուն, որ­մէ ան­բա­ժան մնաց իր հա­րազատ բնօր­րա­նը։ Այ­սօր նման մէկ­տե­ղու­մով Կո­միտաս իր ծննդեան թո­ւակա­նէն 155 տա­րի ետք վե­րադար­ձած է եւ այս երե­ւոյ­թը ող­ջունե­լու ար­ժա­նի է» ըսաւ Էս­դուգեան։

Երաժշտա­կան բաժ­նի մէջ Մու­րատ Իչ­լի­նալ­չա եւ Տույկու Կիւ­վե­նէր ստանձնե­ցին Կո­միտա­սեան կա­տարումներ։ Իրենց ըն­կե­րացան նէ­յով Միասէ Էօրիւմլիւ, ռե­պապով Իս­մեթ Գա­րատե­նիզ, քնա­րով Մե­սու­տէ Էլիֆ Կիւնկէօր Սա­րըքա­յա, ու­տով Ալի­շան Պու­տաք, կի­թառով Ճա­նէր Պեք­թաշ, հա­րուա­ծային գոր­ծիքնե­րով Մուսթա­ֆա Կէօչէր եւ սա­զով Ճենք Կիւ­րայ։

Անոնք կա­տարե­ցին կո­միտա­սեան ծա­նօթ եր­գե­րէ բաղ­կա­ցող օրի­նակ­ներ, որու աւար­տին հա­սան հան­րա­ծանօթ «Ալ այ­լուղս» եր­գով։ Երաժշտա­կան բաժ­նի վեր­ջա­ւորու­թեան դա­սախօս Կիւ­րայ մի առ մի ծա­նօթա­ցուց նո­ւագա­ծու­նե­րը, շեշ­տե­լով թէ անոնցմէ իւ­րա­քան­չիւրը Ան­գա­րայի երաժշտա­նոցին մէջ իրենց տոք­թո­րական աւար­տա­ճառե­րը յանձնե­լու պատ­րաստո­ւող մաս­նա­գէտ­ներ են նաեւ։

Մի­ջոցառ­ման աւար­տին հան­դի­սատես­ներ շրջա­պատե­ցին բո­լոր մաս­նա­կից­նե­րը եւ մեծ ու­րա­խու­թիւն եւ գո­հու­նա­կու­թիւն յայտնե­ցին իրենց քա­ղաքին մէջ թէեւ ու­շա­ցած, բայց այս մի­ջոցա­ռու­մով տե­ղի ու­նե­ցած երախ­տի­քի հան­դէ­սին հա­մար։

Քիւ­թա­հիայի քա­ղաքա­պետա­րանը երե­կոյեան ընթրի­քով մը հիւ­րա­սիրեց բո­լոր մաս­նա­կից­նե­րը։

Այս հանգրո­ւանին կազ­մա­կեր­պիչնե­րը կը յայտնէին թէ մաս­նա­կից­նե­րու թի­ւի առու­մով ան­նա­խադէպ բազ­մութիւն մը հե­տեւած է մի­ջոցառ­ման։ «Նոյ­նիսկ փա­կէ դուրս, փո­ղոցի վրայ հա­ւաքո­ւած ժո­ղովուրդը ի դէմ ցուրտ եղա­նակին համ­բե­րու­թեամբ հե­տեւե­ցան ծրագ­րին» կը վկա­յէին կազ­մա­կեր­պիչնե­րը։

Այստեղ Քի­թահիայի կու­սա­կալու­թեան մշա­կոյ­թի բաժ­նի տնօ­րէն՝ Զէ­քերիա Իւ­նալ ելոյթ ու­նե­նալով եւս շնոր­հա­կալու­թիւն յայտնեց մաս­նա­կից արո­ւես­տա­գէտ­նե­րուն եւ յոյս յայտնեց թէ Կո­միտա­սի յի­շատա­կու­մը աւան­դութեան մը կը վե­րածո­ւի իր ծննդա­վայր քա­ղաքին մէջ։

Հիւ­րե­րը առի­թը ու­նե­ցան երե­կոյեան քա­նի մը ժա­մերուն քա­ղաքի մէջ շրջե­լու, այդ մի­ջոցին Կո­միտաս Վար­դա­պետի ծնած տու­նը տես­նե­լու։

Քիւ­թա­հիա հին քա­ղաքի մնա­ցոր­դա­ցով բա­ւակա­նին հա­րուստ վայր մըն է։ Մէկ մա­սը խնամ­քով եւ բնա­կանին հա­ւատա­րիմ մնա­լով վե­րանո­րոգո­ւած, մէկ մա­սը տա­րինե­րու աւե­րով վնա­սուած, բայց կան­գուն մնա­ցած մեծ թի­ւով բնա­կելի շնքեր ու­նե­ցող քա­ղաք մը։ Ափ­սոս որ նոյ­նը ըսել կա­րելի չէ աղօ­թատե­ղինե­րու հա­մար։ Քա­ղաքի եր­բեմնի Սուրբ Աս­տո­ւածա­ծին եւ Սուրբ Թո­րոս եկե­ղեցի­ներու հետ­քը իսկ չէ մնա­ցած։

Միւս կող­մէ բար­ձունքի մը վրայ բազ­մած յու­նա­կան եկե­ղեցին իր պա­տերով կան­գուն է, բայց ներ­քե­ւը բո­լորո­վին աւե­րակ։ Կան­գուն է նաեւ այս եկե­ղեց­ւոյ գե­ղակերտ զան­գա­կատու­նը։ Այս շրջա­գայու­թեան պա­հուն խումբին կ՚ըն­կե­րակ­ցէր «Ճումհու­րի­յեթ» թեր­թի Քիւ­թա­հիայի ներ­կա­յացու­ցիչ Ալի Քեհ­րի­պար։ Ան նա­խապէս ալ իբ­րեւ ու­ղե­ցոյց ըն­կե­րակ­ցած էր մեր բա­րեկամ­ներ Անթուան Ակուճեան, Քե­նան Եէնի­ճէ եւ Զա­քարիա Միլ­տա­նօղ­լո­ւի, իրենց դէ­պի այս քա­ղաք այ­ցե­լու­թեան ըն­թացքին։ Քեհ­րի­պար ցա­ւով կը նշէ թէ այդ այ­ցե­լու­թիւննե­րուն յա­ջոր­դող տա­րինե­րուն եւս շա­րու­նա­կուած է պատ­մամշա­կու­թա­յին ար­ժէք ներ­կա­յաց­նող բազ­մա­թիւ նմոյշնե­րու ոչնչա­ցու­մը։ «Բա­րեբախ­տա­բար այդ բո­լորը լու­սանկար­նե­րու մէջ կը պա­հեն իրենց պատ­մա­կան վկա­յու­թիւնը» կ՚ըսէ Ալի Քեհ­րի­պար։

Հիւր արո­ւես­տա­գէտ­նե­րէն շա­տեր նոյն գի­շեր վե­րադար­ձան Իս­թանպուլ եւ Ան­գարայ։