100 տարի–100 հայկական տարազ

ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

[email protected]

Ճուլիա Մութլուի տարազների տողանցքը սպասում էին 2011-ից ի վեր։ Նրանք, ով­քեր դի­տել էին եւ նրանք, ով­քեր չէին դի­տել եւ իմա­ցել էին դի­տող­նե­րից։ Ապ­րիլ-2015-ի մի­ջոցա­ռումնե­րից ամե­նակա­րեւորն էր Ճու­լիա Մութլո­ւի հա­ւաքա­ծոն, քան­զի դա մեր ինքնու­թեան տո­ղանցքն էր, մենք տե­սանք մեզ այնպէս, ինչպի­սին մենք եղել էինք սկսած 1590 թո­ւակա­նից… մեր հո­ղերում։ Սա­կայն հա­ւաքա­ծոն ընդգրկում էր ոչ միայն Օս­մանցի հա­յերի տա­րազ­նե­րը, այլ նաեւ պարսկա­հայե­րի, վի­րահա­յերի, ար­ցախցի­ների, երե­ւան­ցու։ Տա­րազ ասո­ւածն էլ ընդգրկում էր ոտ­քից գլուխ եղած հագ ու կա­պը։ Ահա թէ ինչ է գրում ին­քը Ճու­լիա Մութլուն այդ առի­թով. «Այս հա­ւաքա­ծոյի մէջ կա­րելի է տես­նել ամէն դա­սակար­գի պատ­կա­նող ժո­ղովուրդի գոր­ծա­ծած տա­րազ­նե­րը։ Օրի­նակ, հո­ղագոր­ծի մը տա­րազէն մին­չեւ Օս­մա­նեան շրջա­նի վա­ճառա­կանի։ Զար­դե­ղէն­ներ, գլխա­նոց­ներ, տրեխ­ներ, հա­գուստներ, շալ­վարներ, պա­րեգօ­տիներ մաս կը կազ­մեն հա­ւաքա­ծոյին։ Զար­դե­ղէն­նե­րը պատ­րաստո­ւած են Ժա­նին Փա­փազեանի կող­մէ։ Կեր­պասնե­րը ձե­ւելու գոր­ծը կա­տարե­ցինք միաս­նա­բար։ Տա­րազ­նե­րը ան­ձամբ ես կա­րեցի։ Ամէն մէ­կը, զոր կա­րեցի, նոր հատ մը եւս կա­րելու փա­փաքը տո­ւաւ ին­ծի»։ Տո­ղանցքը ու­ղերկցւում էր շատ կա­րեւոր տե­ղեկու­թիւննե­րով, որոնք էին մեր կո­րուստնե­րի տո­ւեալ­նե­րը. որ­քան էր բնակ­չութիւ­նը այս կամ այն նա­հան­գում, քա­նի եկե­ղեցի ու վանք կար, դպրոց… Օրի­նակ, Խար­բերդ նա­հան­գը բաղ­կա­ցած էր երեք գա­ւառ­նե­րից. Խառ­բերդ, Տէր­սիմ եւ Մա­լաթիա։ Խար­բերդ քա­ղաքի Հայ բնակ­չութիւ­նը 68.877 հո­գի էր։ Քա­ղաքում կար 117 հայ­կա­կան եկե­ղեցի ու վանք եւ 129 դպրոց։ Տէր­սի­մում ապ­րում էին 16.707 հայ, հա­յերը ու­նէին 157 եկե­ղեցի ու վանք, նաեւ 47 դպրոց։ Մա­լաթիայի հայ բնակ­չութիւ­նը կազ­մում էր 38.705 հո­գի եւ հա­յերն ու­նէին 33 եկե­ղեցի ու վանք եւ 29 դպրոց… Եւ այ­պէս 18 նա­հանգնե­րի մա­սին։

Քե­լէ քե­լէ, քել­քիդ մեռ­նեմ

Թի­ւերը խրւում էին գի­տակ­ցութեան մէջ եւ արթնաց­նում եր­բեք չխոր­հած շար­ժա­պատ­կերներ, որոնք վե­րաբեր­ւում էին հա­յերի խա­ղաղ կեան­քի ըն­թացքին։ Նոյն բա­ցայայ­տումը ուղղա­կի շնչա­հեղձ արեց հայ հան­դիստե­սին 2009-ին, երբ հրա­տարա­կիչ Օս­ման Քէօքե­րը ցու­ցադրեց Երե­ւանում 500 փոս­տա­յին բա­ցիկ­ներ Օռ­լանտօ Քառ­լօ Քա­լու­մե­նոյի 4000-ոց հա­ւաքա­ծոյից։ Յի­շում եմ, Քէօքե­րը՝ հա­տելով սահ­մանն իր հա­զուա­գիւտ բե­ռով, ասաց. «Երե­ւում է, սահ­մա­նը առա­ջինը ես եմ բա­ցում»։ Այո, նա առա­ջինը բա­ցեց մեր առ­ջեւ սահ­մա­նը, որից այն կողմ մենք տե­սանք ինքներս մեզ դե­ռեւս չկրճա­տուած վի­ճակում, իսկ հայ շի­նու­թիւննե­րը դե­ռեւ չա­ւերո­ւած կամ չվե­րանո­ւանո­ւած։ Կար­ծում եմ Մութլո­ւի հա­ւաքա­ծոն պի­տի տո­ղան­ցի աշ­խարհի բազ­մա­թիւ երկրնե­րով, ինչպէս դա անում է Քէօքե­րի ցու­ցա­հան­դէ­սը։ Դեռ աւե­լին, տո­ղանցքը հար­կա­ւոր է ցու­ցադրել հայ­կա­կան բո­լոր հե­ռուստաալիք­նե­րով, քան­զի հայ­կա­կան տա­րազ­նե­րի տո­ղանցքը փաս­տօ­րէն դա ոչ միայն կորստի ցու­ցադրու­թիւն է, այլ՝ միաժա­մանակ նաեւ վե­րակեն­դա­նաց­ման եւ ամ­րապնդման գոր­ծո­ղու­թիւն հա­յի բա­նակա­նու­թեան մէջ։ Վեր­ջի վեր­ջոյ մնում է այն, ինչ մնում է մար­դու գի­տակ­ցութեան մէջ։ Արե­ւելա­հայե­րի հա­մար վե­րացա­կան, ան­ցեալում մնա­ցած Հա­յաս­տա­նը, որի հան­դէպ արեւմտա­հայը կա­րօտախտ է զգում ար­դէն 100 տարի է ի վեր, տո­ղանցքի շնոր­հիւ սկսում է շօ­շափե­լի եւ առար­կա­յական փաստ դառ­նալ։ Մնում է, որ ներ­կա­յիս Հա­յաս­տա­նը, որը բո­լոր հա­յերի մէջ անխտիր միայն դժգո­հու­թիւն է առա­ջաց­նում, ամ­րապնդո­ւի գի­տակ­ցութեան մէջ որ­պէս վերջնա­կան Հա­յաս­տա­նի միակ հանգրո­ւան։

Ին­չո՞ւ էր Մութլո­ւի կա­րած տա­րազ­նե­րի ցու­ցադրու­թիւնը ըն­կալւում որ­պէս Հա­յի ինքնու­թեան տո­ղանցք։ Մի՞թէ հնա­րաւոր չէ, օրի­նակ, պրո­ֆէօսիոնել ման­քեննե­րի մի­ջոցով ներ­կա­յաց­նել մեր հա­գուստե­ղէնը։ Ան­շուշտ, հնա­րաւոր է, եւ Տէ­րեան մշա­կու­թա­յին կեդ­րո­նը, որը վեր­ջում մաս­նակցեց տո­ղանցքին որ­պէս մի տե­սակ յա­ւելում, ապա­ցու­ցեց, որ երբ մաս­նա­գիտու­թիւնից հե­ռու մար­դիկ են տո­ղան­ցում, ապա մենք տես­նում ենք մար­դուն իր ազ­գա­յին ինքնու­թիւնով հան­դերձ, իսկ երբ ար­հեստա­վարժ ման­քեններն են քայ­լում, ապա մենք տես­նում ենք միայն կար ու ձե­ւը, որը միայն աչք է շո­յում, չներ­թա­փան­ցե­լով արեան շրջա­նառու­թեան մէջ։ Ուստի ազ­գա­յին ինքնա­ճանաչ­ման հա­մար անհրա­ժեշտ եմ հա­մարում Ճու­լիա Մութլո­ւի տա­րազ­նե­րի տո­ղանցքի, ինչպէս նաեւ «Դա­լար» պա­րախմբի եւ Սա­հակ Պար­թեւ Կա­րեանի եր­գի հան­դէ­սը իրա­կանաց­նել ամե­նուր, որ­տեղ մա­րած հա­յի շունչ կը գտնուի։